اگر به کتاب «قانون» ابن سینا مراجعه کنید، خواهید دید که او تدابیر سلامتی را با بحث ورزش آغاز کرده است. زیرا او اولین قدم در سلامت بدن را «ورزش کردن» می‌داند. همچنین از سویی دیگر ورزش کردن در آیات و روایات دارای اهمیت ویژه‌ای است. بنابراین در علم طب سنتی و اسلامی، ورزش کردن یکی از ارکان تدابیر سلامتی است. ما در این مقاله سعی داریم مبحث «خواص ورزش و شیوه ورزش صحیح» را بر‌اساس آموزه‌های علم طب سنتی و اسلامی بررسی کنیم. البته باید توجه کنید اصطلاح ورزش در این علم به معنای ورزش امروزی نیست و کلا به هر فعالیت بدنی ورزش گفته میشود.
خواص ورزش کردن در طب اسلامی
ورزش کردن در هر سنی لازم و ضروری است و در همه سال‌های زندگی حداقل ۳۰ درصد از سلامتی بدن وابسته به ورزش کردن است. ورزش چندین اثر مهم و حیاتی بر روی جسم انسان دارد که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:
- اول: برخی اوقات مقداری از سموم در ماهیچه‌ها رسوب میشود و موجب بیماری‌های مختلف می‌شوند. یکی از مهم‌ترین فایده‌های ورزش خارج ساختن این سموم از ماهیچه‌ها است.
- دوم: حجم ماهیچه‌ها در اثر ورزش افزایش می‌یابد و گنجایش لازم را برای سوخت و ساز بهتر پیدا می‌کنند.
- سوم: یکی از اثرات ورزش تقویت ماهیچه‌ها است که به وسیله افزایش جریان خون، این اتفاق رخ میدهد.
- چهارم: زندگی کردن بدون غذا محال است و غذایی که کل آن جذب عضو شود وجود ندارد و از هر غذایی فضولاتی باقی می‌ماند که از طریق مدفوع، ادرار، عرق و… دفع میشود؛ اما همیشه مقداری از فضولات دفع نمی‌شود و در بدن باقی می‌ماند که در اثر گذشت زمان این فضولات بیشتر و بیشتر می‌شوند و جسم را دچار بیماری‌های مختلف می‌کنند. ورزش کردن این فضولات را از بدن خارج می‌کند. درواقع ورزش کردن فضولات را رقیق می‌کند و آنها را از طریق عرق دفع می‌گرداند.
- پنجم: ورزش با از بین بردن رطوبت بدن که باعث سستی میشود، موجب استحکام عضلات، اعصاب، وترها و رباط‌ها میشود.
زمان ورزش کردن
بهترین زمان برای ورزش بعد از خروج غذا از معده و کامل شدن هضم غذا توسط معده است. در واقع ورزش کردن در زمان گرسنگی و همچنین در زمانی که تازه غذا میل شده است مضرّ است.
اگر می خواهید بعد از غذا ورزش کنید باید توجه کنید که: بعد از هر غذایی زمانی حدود ۳ ساعت نیاز است تا بدن به حالت مناسب خود برای ورزش برسد. البته نسبت به اینکه غذا، غذای سبکی باشد یا غذای سنگین، زمان هضم غذا نیز متفاوت است و برای ورزش و تعیین زمان آن باید به نوع غذا نیز توجه کرد.
اما اگر میخواهید به صورت ناشتا ورزش کنید یعنی مثلا صبح قبل از صبحانه، باید توجه کنید که: حتما مقداری غذای لطیف میل کنید. مثلا یک عدد سیب بخورید. همچنین حتما قبل از ورزش مدفوع و ادرار دفع شود.
نکته‌ای دیگر نیز درباره زمان مناسب ورزش در فصول مختلف است. در فصل بهار بهترین زمان برای ورزش ساعات نزدیک ظهر است. و در فصل تابستان اول روز بهترین زمان ورزش است. اما در فصل زمستان آخر روز بهترین زمان ورزش است.
انواع ورزش در طب اسلامی
ورزش بر اساس حیطه اثر گذاری به دو نوع تقسیم میشود:
- ورزش عام: ورزش‌هایی که تمام اعضای بدن را درگیر می‌کنند؛ مانند: ورزش دو، کشتی و… .
- ورزش خاص: ورزش‌هایی که عضو خاصی از بدن را درگیر می‌کنند؛ مانند «آواز خواندن» که باعث دفع فضولات سر میشود.
هرکسی بنابر نیاز جسم خود باید ورزش مناسب خودش را انتخاب کند. البته علاوه بر نیاز جسم، علاقه و انگیزه روحی هم نسبت با آن ورزش باید لحاظ شود.
اما ورزش پیاده‌روی برای هر مزاجی مناسب است. این ورزش جزء ورزش‌های عام است و خواص بسیار زیادی نسبت به هرکدام از اعضا و اندام بدن دارد. اما به طور کلی پیاده روی سودا زدا بوده و باعث تعدیل اخلاط میشود. همچنین توجه داشته باشید که پیاده‌روی در شیب ملایم به سمت بالا، برای ماهچه‌های بالا برنده، و شیب ملایم به پایین، برای ماهیچه‌های پایین برنده مناسب اند.
میخواهم در یک بند یک توصیه عمومی برای ورزش کردن را بیان کنم. که هرکسی با این توصیه می‌تواند به حداقل خواص ورزش برسد.
اما توصیه: هرروز، حداقل باید نیم ساعت نرمش درخانه و نیم ساعت متوالی پیاده روی در برنامه روزانه خود قرار دهید. همچنین گاهی اوقات با پای پرهنه یا کفش کف نازک روی قلوه‌های سنگ‌ها راه بروید. این کار باعث خروج سودا از مغز میشود.
مضرات ورزش سنگین
ورزش سنگین، به عبارتی دیگر ورزش بیش از حد معمول نه تنها ارزش درمانی ندارد، بلکه یک نوع خود کشی محسوب میشود. با ورزش سنگین سوخت چراغ زندگی، یعنی حرارت و رطوبت غریزی به سرعت رو به پایان می‌رود. و با اتمام حرارت غریزی، قوای بدن دیگر در کالبد جسم باقی نمی‌مانند و از بدن خارج می‌شوند. و اینکه شما مکرّراً می‌بینید، ورزشکاری حرفه‌ای به یکباره دار فانی را وداع می‌گویند؛ علتش همین قضیه است.
در زمان‌های قدیم فقط افراد خاصی که مزاج مناسب برای انجام ورزش‌های سنگین داشتند؛ به دنبال اینگونه ورزش‌ها می‌رفتند. و بقیه به هیچ وجه به خودکشی با انجام ورزش سنگین تن نمی‌دادند. البته کسانی هم که مزاج مناسب دارند؛ حتما یک سری تمهیدات و راهکارها را باید رعایت کنند تا سلامت خود را همیشه بتوانند حفظ کنند.
ورزش کردن بانوان
بانوان بسیار کمتر از آقایان به ورزش کردن نیازمند هستند. تا جایی که بیشتر اوقات، فعالیت‌های روزانه بانوان کفاف ورزش را میدهد و سلامتی آنها را تأمین می‌کند. و از طرفی هم باید توجه داشت که به طور معمول، ترکیب مزاجی بانوان حاوی رطوبت و سردی بیشتری است و ورزش کردن نه تنها یه آنها سلامتی نمی‌بخشد بلکه سلامتی آنها را به خطر می‌اندازد.
و به طور کلی و معمول به بانوان ورزش سنگین توصیه نمی شود زیرا:
- تعریق زیاد با کم کردن رطوبت بدن زن، لطافت پوست و طراوت چهره را می‌کاهد.
- ظرافت اخلاقی و عطوفت زنانه را به خشونت می برد.
- میل زناشویی را کاهش میدهد.
- تعادل هورمونی و نظم قاعدگی را بر هم می‌زند.
- خطر ناباروری را افزایش میدهد.
ورزش سالخوردگان
در ورزش ایین افراد، باید اختلاف حالات جسمی و بیماری‌هایی را که از روی عادت مثل پوکی استخوان، شلی عضلات، آب مروارید، افسردگی و… در نظر گرفت. و همچین اگر عضو خاصی از بدنشان دچار مشکل است باید در نظر گرفته شود.
چند نکته ضروری درباره ورزش کردن
- ورزشی که به سلامتی بدن کمک می‌کند و اعضاء و حرارت غریزی را تقویت می‌کند، آن است که باعث سرخی پوست، تندی تنفس و ایجاد عرق شود. البته هرگاه تندی تنفس باعث تعریق بیش از حد شود ورزش باید قطع شود، زیرا سبب ضعف حرارت غریزی می‌گردد.
- ورزش کمتر از مقداری که در نکته قبلی گفته شد، به صلاح نیست. زیرا اگر کمتر از این مقدار باشد، باعث جنبش اخلاط میشود اما آنها را دفع نمی‌کند و سبب بیماری میشود.
- یک معیار ساده برای ارزیابی مناسب بودن ورزش این است که شخص در هنگام ورزش بتواند صحبت هم بکند.
- ارادی بودن ورزش خیلی مهم است. انجام ورزش‌های غیر ارادی که این روزها بسیار باب شده است. نمی‌تواند نقش ورزش را ایفا کند. (منظور از ورزش‌های غیر ارادی استفاده از دستگاه‌های ویبره یا دستگاه‌هایی که با ایجاد جریان الکتریکی عضله را دچار انقباض های ریتمیک می‌کند است).
- کودکان، با توجه به نوع مزاج و نیز فعالیت زیادی که دارند، معمولا نیاز چندانی به ورزش ندارند و تحمیل ورزش، به ویژه ورزش‌های سنگین به آنها با کاهش رطوبت بدن، در روند رشدشان اختلال ایجاد می‌کند. البته درباره کودکانی که زیاد به کامپیوتر و لپ تاپ و… معتاد شده‌اند؛ حتما ورزش سبک یکی از راه‌های دور کردن آنان از این موارد است.
- داشتن خواب و استراحت کافی قبل از ورزش کردن ضروری است. کسانی که بلافاصله بعد از کار روزانه و در حالی که اشتغال فکری و جسمی زیادی دارند به باشگاه می‌روند، از فواید ورزش بهره کمتری خواهند داشت.
- شروع ورزش باید با حرکات آهسته باشد و به تدریج، حرکات سخت‌تر شود و به حدی قوت ورزشکار افزایش یابد، سپس دوباره به تدریج آهسته‌تر شود تا فرد از ورزش بایستد.
- در یک ورزش سالم عمومی، وقتی که عرق ترشح شد و نفس عمیق و سریع شد، باید کم کم شدت ورزش را کم و حرکات را آهسته کرد، سپس بنشیند تا عرق خشک کند. سپس ورزش را تمام کند.
- قدرت ورزش در دفع مواد دفعی، محدود استو دامنه‌اش، بیست و چهار ساعت گذشته را فرا می‌گیرد. بنابراین برای بهره‌داری صحیح از ورزش، انجام روزانه آن ضروری است اگرچه به طور متناوب یا هفتگی هم انجام بشود خالی از فایده نیست.
- توصیه شده است که وقتی ورزش تمام میشود، فرد به حمام برود و با آب ولرم، چنانچه پوستش خوشش بیاید، خود را شست و شو کند و دست و پا و عضله‌هایش را به نرمی بمالد تا باقی فضولات که با حرکت ورزش گداخته شده‌اند از منافذ پوست بیرون آیند و تحلیل روند. البته ورزشکار تا عرقش به طور کامل خشک نشده نباید به حمام برود.
- غذای ورزشکار بایستی در تابستان لطیف و زود هضم و در زمستان غلیظ و مقوی باشد و نسبت به ورزشی که انجام میدهد باید تغذیه مناسبی داشته باشد.
ورزش در اسلام
در منابع اسلامی در آیات و روایات مختلفی درباره اهمیت و شیوه ورزش کردن سخن گفته شده است. در ادامه به بیان برخی از این موارد می پردازیم.
- قال رسول الله (صلي الله عليه و آله):
خَيْرُ لَهوِ الْمُؤمِنِ السَّباحةٌ.
بهترين سرگرمی براي شخص با ايمان، شنا. (نهج الفصاحة، صفحه: ۴۷۳). - قال الباقر (عليه السلام):
اِنَّ رَسول الله (صلي الله عليه و آله) سابَقَ بَيْنَ الْخَيلِ، وَاَعْطَي السَّوابِقَ مِنْ عِنْدِهِ.
رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مسابقه اسب‌سواری ترتيب داد و جوايز آن را خودش پرداخت نمود. (جامع أحاديث الشيعة (للبروجردي)، ج۲۴، صفحه: ۳۴۴). - قال رسول الله (صلي الله عليه و آله):
اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الرَّجُلَ الْقَوي.
خداوند متعال مرد قوی و نيرومند را دوست دارد. (بحار الأنوار، ج۶۱، ص: ۱۸۴) - رسول الله (صلي الله عليه و آله):
حَقُّ الْوَلَدِ عَلي والِدِهِ اَنْ يُعَلِّمَهُ الكِتابَةَ وَ السَّباحَةَ و الرِّمايَةَ وَ اَنْ لايَرزُقَهُ اِلّا طَيِّباً و أن يزوّجه إذا بلغ.
حق فرزند بر عهده پدرش اين است كه به او نوشتن و شناكردن و تيراندازی را آموزش دهد روزی او را تنها از راه حلال و پاكيزه تهيه نمايد و هروقت بزرگ شد ازدواج او را مهیا کند. (نهج الفصاحة، ص: ۴۴۷)
- امام صادق (علیه السلام):
دَخَلَ النَّبِیُّ ذاتَ لَیلَهٍ بَیتَ فاطِمهَ و مَعَهُ الحَسنُ و الحُسَینُ علیهم السلام فَقالَ لَهُما النَّبِیّصلی الله علیه وآله قُوما فَاصطَرِعا ، فَقاما لِیَصطَرِعاً
پیامبر شبی به خانه فاطمه رفت و حسن و حسین با او بودند.پیامبر به آن دو فرمود : برخیزید و کشتی بگیرید.آن دو بزرگوار برخاستند و کشتی گرفتند. (بحار الأنوار، ج۱۰۰، ص: ۱۸۹).
- پیامبر صلی الله علیه وآله:
اَحَبُّ اللَّهوِ إلَی اللَّهِ إجراءُ الخَیلِ و الرَّمیُ
بهترین سرگرمی در نزد خدا، اسب دوانی و تیراندازی است.(نهج الفصاحة، صفحه: ۱۶۹)
- امام صادق علیه السلام:
النُشرَهُ فی عَشَرَهِ أشیاءَ:الْمَشْيِ وَ الرُّكُوبِ وَ الِارْتِمَاسِ فِي الْمَاءِ وَ النَّظَرِ إِلَى الْخُضْرَةِ وَ الْأَكْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النَّظَرِ إِلَى الْمَرْأَةِ الْحَسْنَاءِ وَ الْجِمَاعِ وَ السِّوَاكِ وَ مُحَادَثَةِ الرِّجَالِ.
شادابی در ده چیز است : پیاده روی و سوارکاری و در آب بودن و نگاه به فضای سبز و خوردن و آشامیدن و نگاه کرن به همسر زیبا و زناشویی و مسواک و گفتوگو با مردان. (وسائل الشيعة، ج۲، ص: ۱۱).
- أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام:
قَالَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا: أَيْ لَا تَنْسَ صِحَّتَكَ وَ قُوَّتَكَ وَ فَرَاغَكَ وَ شَبَابَكَ وَ نَشَاطَكَ وَ غِنَاكَ أَنْ تَطْلُبَ بِهِ الْآخِرَةَ.
درباره آیه ۷۷ سوره مبارکه قصص فرموده اند: این آیه یعنی سلامتی، توانایی، اوقات فراغت، جوانی، نشاط، بی نیازی و ثروت خود را از دنیا فراموش نکن. و با بهره گیری درست از آنها در پی آخرت باش.
ما همه تلاشمان را کردیم تا موضوع ورزش کردن را از دیدگاه طب سنتی و طب اسلامی مختصراً توضیح دهیم. امیدوارم این مطلب برای شما قابل استفاده باشد.
