اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟ علائم،عوارض و راه درمان

به طور کلی اختلالات شخصیتی، بر اساس علائم و ویژگی‌های مشابه، به چند دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول شامل افرادی است که رفتار یا تفکرات عجیب و غیرعادی دارند. انواع اختلال شخصیت پارانوئید، اسکیزوئید و اسکیزوتایپی در این دسته جای دارند.

شخص مبتلا به پارانوئید، از نوعی احساس بدبینی دائمی رنج می‌برد، او به خاطر خودبینی شدید، دچار این توهم است که دیگران توجه ویژه‌ای به او دارند و تمام رفتارها و حرکات او را زیر نظر گرفته‌اند! او مسئولیت کارهای خود را نمی‌پذیرد و کینه‌توز، خشمگین و عصبی است.

کاملا مشخص است که زندگی با چنین فردی تا چه حد می‌تواند سخت و طاقت‌فرسا باشد. بنابراین برای آن‌که بدانید اختلال شخصیت پارانوئید چیست، علائم ظاهری افراد پارانوئید کدام است و چه روش‌هایی برای تشخیص و درمان این اختلال وجود دارد، با ایده‌آل مگ همراه باشید.

بیماری پارانوئید چیست؟

اختلال شخصیت پارنوئید با ویژگی‌هایی مانند شک، بی‌اعتمادی، بدگمانی، سوء ظن و توهم، گره خورده است. افراد مبتلا به این اختلال، بدون هیچ دلیل منطقی، به تمام رفتارهای دیگران مشکوک هستند و از نوعی سوء‌تعبیر رنج می‌برند. چنین افرادی باور دارد که دیگران در صدد آسیب رساندن به آن‌ها هستند و تمام رفتارهای دیگران را تهدیدآمیز و تحقیرآمیز برداشت می‌کنند.

به طور کلی افکار یک فرد پارانوئیدی، سه ویژگی اصلی دارند:

• همیشه از وقوع یک پیش‌آمد بد هراسناک است.
• او فکر می‌کند عوامل خارجی یا دیگران مسئول چگونگی حال او هستند.
•  باورهایی غیرعقلانی و مبالغه‌آمیز دارد.

به علاوه، این بی‌اعتمادی، باعث می‌شود که نتوانند عملکرد اجتماعی مناسبی داشته باشند. چنین افرادی غالبا نزدیکان خود را هم رنجیده خاطر می‌کنند و نمی‌توانند روابط عاطفی مناسبی با آن‌ها خود برقرار کنند.

روانشناسان معتقدند درمان به موقع این اختلال می‌تواند اثر پیشگیرانه بر وخیم‌تر شدن حال بیمار داشته باشد.

شیوع اختلال شخصیت پارانوئید

اولین نشانه‌های اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است در کودکی یا نوجوانی بروز پیدا کنند. چنین بچه‌هایی در برقراری روابط مناسب با همسالان خود ناتوانند. آن‌ها دچار افکار عجیب و غریب، اضطراب اجتماعی و گوشه‌گیری هستند و احتمالا پیشرفت کمی در درس‌های خود دارند.

به طور کلی شیوع اختلال پارانویا، بین 5/0 تا 5/2 درصد از جمعیت را در برمی‌گیرد. البته زمینه‌ شیوع این اختلال در افراد الکلی بیشتر بوده و به رقم 4/4 درصد می‌رسد. طبق آمارها، شیوع این اختلال در مردان بیش از زنان است.

برخی هم معتقدند که شیوع اختلال شخصیت پارانوئید در میان گروه‌های اقلیت، سالمندان و مهاجران، بیشتر است. به علاوه، وجود سابقه فامیلی اسکیزوفرنی هم زمینه‌ احتمال بروز این عارضه را بیشتر می‌کند.

عوارض و مشکلات اختلال شخصیت پارانوئید

همان‌طور که گفتیم، اختلال شخصیت پارانوئید می‌تواند بر کیفیت روابط اجتماعی فرد تاثیر سوء بگذارد. به عنوان مثال:

• در روابط خانوادگی، فرد بیمار به همسر خود مشکوک است و فکر می‌کند که همسرش به او خیانت می‌کند.
• در ارتباط با همسایه‌ها، معتقد است که آن‌ها مدام در حال دسیسه‌چینی بر علیه او هستند.
• در روابط کاری، بیمار به همکاران خود ظنین است و تصور می‌کند که آن‌ها درصدد آسیب رساندن به او هستند.
• در موارد شدیدتر، بیمار حتی از حمله­ بیگانگانی که تا به حال آن­ها را ندیده هم وحشت دارد!

به علاوه، افراد مبتلا به این اختلال نمی‌توانند خشم خود را کنترل کنند. آن‌ها مدام دعوا راه می‌اندازند و به خاطر حس انتقام‌جویی و کینه‌توزی خود، در حال شکایت از دیگران هستند.

پر واضح است که چنین رفتارهایی تا چه اندازه، روند طبیعی زندگی فرد و اطرافیان او را مختل خواهد کرد. نکته نگران‌کننده دیگر این است که چنین افرادی احساسات منفی خود را نمی‌پذیرند و نسبت به پذیرش درمان از خود مقاومت نشان می‌دهند. در بسیاری موارد، فرد، شخصا به روان‌پزشک مراجعه نمی‌کند و این نزدیکان یا دوستان فرد هستند که او را به چنین کاری تشویق می‌کنند.

دلایل بروز اختلال شخصیت پارانوئید

علت اصلی این بیماری هنوز ناشناخته است. با این وجود، محققان معتقدند احتمالا ترکیبی از عوامل ژنتیکی و روانشناختی در بروز این اختلال دخیل هستند. به علاوه، پیش از این هم اشاره کردیم که امکان ابتلا به پارانوئید در افرادی که سابقه فامیلی ابتلا به اسکیزوفرنی دارند، بیشتر است.

این احساس، فرد را مستعد ابتلا به اختلال شخصیت پارانوئید در بزرگسالی می‌کند. از دیگر علل بیماری پارانویا می‌توان به مصرف تفریحی مواد مخدری مانند حشیش، کوکائین آمفتامین، استرس شدید و جنون (زوال عقل) اشاره کرد.

علائم اختلال شخصیت پارانوئید

بر اساس دسته‌بندی (DSM-5) یا راهنمای تشخیصی و درمانی اختلالات روانی، علائم و نشانه‌های اختلال شخصیت پارانوئید، شامل موارد زیر هستند:

بی اعتمادی محتاطانه و سوء‌ظن به دیگران به گونه‌ای که انگیزه‌های آن‌ها بدخواهانه تعبیر می‌شود. از اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود و تظاهرات رفتاری مختلفی می‌تواند داشته باشد. موارد زیر را بخوانید و در صورتی که 4 مورد و یا بیشتر از آن را در رفتارهای خود یا اطرافیانتان می‌بینید، باید نسبت به وجود این اختلال، شک کنید:

• بدون داشتن مبنای کافی مشکوک است که دیگران از او سوءاستفاده می‌کنند؛ به او آسیب می‌رسانند یا او را فریب می‌دهند.
• در مورد وفاداری یا اعتماد به دوستان یا نزدیکان، با تردیدهای غیرقابل توجیه، مشکوک است.
• به دلیل ترس غیرمجاز مبنی بر اینکه از اطلاعات بدخواهانه علیه وی استفاده می‌شود، مایل به اعتماد به دیگران نیست.
• اظهارات یا وقایع ملایم را آزار دهنده یا تهدید‌آمیز تلقی می‌کند.
• پیوسته کینه‌های زیادی در دل‌ دارد. (مانند عدم فراموش کردن گناهان، ضررها و یا بی‌اعتنایی‌ها)
• حملات به شخصیت یا شهرت خود را که برای دیگران آشکار نیست، می‌فهمد و سریعاً واکنش خشمگینانه یا ضدحمله نشان می‌دهد.
• بدون دلیل موجه، درباره وفاداری همسر یا شریک جنسی خود مشکوک است.

این علائم محدود به دوره بیماری اسکیزوفرنی، اختلال افسردگی یا اختلال دو قطبی با ویژگی‌های روان پریشانه نیست. به علاوه به اثرات فیزیولوژیکی یک وضعیت پزشکی دیگر هم منتسب نمی‌شود.

روش های تشخیص بیماری پارانوئید

به طور کلی چیزی به عنوان تست آزمایشگاهی برای شناسایی اختلال پارانوئید وجود ندارد. با این حال، پزشک در ابتدا برای ارزیابی حالات و رفتار بیمار، سوالاتی مطرح کرده و سوابق پزشکی و روانشناختی او را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این مرحله، ممکن است بیمار به تشخیص پزشک، مورد معاینه کامل فیزیکی قرار گیرد.

در صورتی که هیچگونه علائم فیزیکی وجود نداشته باشد، برای تشخیص و درمان دقیق‌تر، بیمار به یک روانشناس یا روانپزشک ارجاع داده می‌شود. این افراد برای تشخیص بیماری، از مصاحبه‌های طراحی شده مخصوص و ابزارهای ارزیابی مانند تست پارانوئید می‌کنند. البته باید دانست که استفاده از این شیوه‌ها هم فرایندی طولانی و تخصصی است.

روش های درمان پارانوئید

برای درمان پارانوئید، روش‌های موثری وجود دارد. با این حال، فرد ممکن است نسبت به متخصص بهداشت روان هم شک داشته باشد. خود این موضوع می‌تواند به نحوه مدیریت این اختلال، آسیب برساند. به علاوه، این عدم تمایل افراد مبتلا به این بیماری برای شرکت در درمان و تحقیقات، زمینه های کمبود تحقیق در مورد درمان‌های موثر را هم به وجود آورده است.

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید در صورت عدم درمان، ممکن است دچار پارانویایی مزمن شوند. چنین فردی در محل کار و خانه با مشکلات فراوانی روبرو است و ممکن است دست به عکس‌العمل‌هایی بزند که عوارض جبران‌ناپذیری در پی داشته باشد! در بین روش‌های درمانی موجود، موثرترین روش درمان پارانوئید، استفاده از روان درمانی است.

البته درمان جامع می‌تواند هم رویکرد رسمی و هم غیررسمی داشته باشد. درمان غیررسمی می‌تواند شامل کمک به خود از طریق پشتیبانی خانواده، خدمات مسکن و کمک‌های حرفه‌ای باشد. افرادی که قادر به همکاری برای پیشبرد روان درمانی هستند، می توانند یاد بگیرند که علائم بیماری خود را مدیریت کنند. به علاوه این افراد، روابط موفق تری با دیگران خواهند داشت.

دارو درمانی اختلال شخصیت پارانوئید

استفاده از دارو برای درمان اختلال شخصیت پارانوئید، چندان توصیه نمی‌شود. یکی از دلایل این موضوع آن است که دارو، احساس سوءظن و بدگمانی را در بیمار افزایش می‌دهد. در این صورت، احتمال ترک درمان وجود دارد. به علاوه، تمام داورها عوارض جانبی خاص خود را هم دارند.

البته در صورتی که فرد دچار اضطراب و سراسیمگی آزاردهنده باشد و عملکرد روزانه‌ی او دچار مشکل شود، می‌توان از برخی داروها استفاده کرد. در این حالت، داروهای ضداضطراب مانند دیازپام(Valium)  یا کلونازپام (Klonopin) قابل تجویز است.

گاهی هم برای درمان سرآسیمگی و افکار شبه‌هذیانی از داروهای ضد‌روان‌پریشی مثل اولانزاپین (Zyprexa) یا هالوپریدول (Haldol) استفاده می‌شود.

در مجموع باید توجه داشت که سیر درمان این بیماری بسیار متنوع است. در بعضی بیماران این اختلال تا پایان عمر ادامه دارد، در حالی که در بعضی دیگر، این اختلال، پیش زمینه بروز بیماری اسکیزوفرنی است.

روان درمانی اختلال شخصیت پارانوئید

مطلوب‌ترین درمان برای اختلال شخصیت پارانوئید، روان‌درمانی است. افرادی که از این اختلال شخصیت رنج می‌برند، غالبا مشکلاتی را تجربه کرده‌اند که درون آن‌ها را بهم ریخته و مانع روابط بین فردی می‌شود.

اتحاد سالم بیمار و درمان‌گر برای کسانی که رنج می‌برند، منافع بزرگی خواهد داشت. افراد دچار اختلال شخصیت پارانوئید مختل‌شده، معمولاً به دنبال کمک نیستند و به طور معمول، درمان را قطع می‌کنند. بیماران مبتلا به این اختلال، ممکن است برای یک عمر رنج بکشند و به یک درمان منظم و مادام‌العمر نیاز داشته باشند.

اختلال هذیان نوع آزاردهنده چیست؟

یکی از اشکال پارانویا که تشخیص و درمان آن دشوار است، اختلال هذیان نوع آزار‌دهنده است:

در این اختلال، فرد، مبتلا به یک توهم (یک باور غلط ثابت) در رابطه با یک وضعیت و یا افراد دیگر است. برای مثال، یک همسر “می‌داند” که شوهرش به او خیانت می‌کند؛ یک شخص متقاعد شده است که همکارش در میز کار خود مشغول جاسوسی است؛ یک مدیر برایش مشخص است که کارمندان در حال طرح‌ریزی برای اخراج وی هستند؛ در حالی که ممکن است حال مبتلایان در سایر شرایط کاملا خوب باشد، یک اعتقاد غلط ثابت در اطراف یک مفهوم یا یک شخص خاص وجود دارد.

برای فرد مبتلا به اختلال هذیان نوع آزار‌دهنده موقعیت‌ها قابل قبول هستند؛ هذیان‌ها عجیب نیستند و واقعا می‌توانند اتفاق بیفتند. مثلا سفینه‌های فضایی که به اتاق خواب می‌رسند؛ تابش نور بیگانگان فضایی به آشپزخانه؛ یا یک جنگ جهانی دوم در حیاط خلوت، همگی شدنی هستند!

افراد مبتلا به اختلال هذیان نوع آزار‌دهنده فکر نمی‌کنند که پارانوئید هستند؛ بلکه خود را یک ادراک‌کننده می‌دانند. آن‌ها معتقدند كه به تنهایی در معرض توطئه، جنایت یا عمل بدخواهانه دیگران قرار دارند. اعتقاد آن‌ها مبنی بر ارتکاب جرم بسیار محکم است.

اگر سعی کنید در خارج از موضوع با آن‌ها صحبت کنید، ممکن است آن‌ها را با خود بیگانه کنید و حتی می‌توانند محکم‌تر و دفاعی‌تر شوند. ممکن است واکنش درونی آن‌ها چیزی شبیه این باشد:  «شما من را نمی‌فهمید و اکنون با این مشکل، تنها هستم.» به این ترتیب، مبارزه غلط آن‌ها برای حقیقت، عدالت و انتقام‌جویی و توهم، عمیق‌تر می‌شود.

نحوه رفتار با افراد مبتلا به بیماری پارانویید

حتما تا به حال متوجه شده‌اید که بسیاری از رفتارهای یک فرد مبتلا به پارانوئید، دست خودش نیست. او بی‌دلیل، استراق سمع می‌کند. احساس طردشدگی دارد و به دنبال اطمینان خاطری بی‌پایان است، اما هرگز به آن نمی‌رسد!

چنین فردی فکر می‌کند دیگران به دنبال سوءاستفاده هستند و باعث می‌شود که اتهامات دروغینی زده شود که هزینه‌ها و عوارض خود را دارد. او از ارتباطات خصوصی می‌گریزد و…

در چنین شرایطی، دانستن چگونگی رفتار با افراد مبتلا به این اختلال، می‌تواند آسیب‌های پیش رو را به حداقل برساند. به این نکات توجه کنید:

• از انزوای این افراد جلوگیری کنید: تصورات و باورهای غلط فرد بیمار، او را دچار انزوا می‌کند و انزوا هم این بیماری را تشدید می‌کند.
• کاری کنید تا فرد مبتلا بیش از گذشته در فعالیت‌های اجتماعی شرکت کند. اگر بیمار نمی‌تواند با افراد بزرگسال ارتباط خوبی برقرار کند، بچه‌ها گزینه‌ی مناسبی هستند.
• از وجود حیوانات خانگی کمک بگیرید. تجربه نشان داده که حضور این حیوانات در خانه، اضطراب را کاهش داده و به سلامت جسمی بیمار کمک می‌کند.
• هرگز درباره بیماران پارانوئیدی قضاوت نکنید. چنین برخوردهایی موجبات آسیب بیشتر به آن‌ها را فراهم خواهد کرد.

• فراموش نکنید که تسلی و تکذیب، موجب تغییر محکومیت‌‌ها یا توهمات پارانوئید نمی‌شود.
• بهتر است برای جلوگیری از لوس شدن یا طلبکار بار آمدن بیمار، گاهی که از او ناراحت هستیم، محدودیت‌هایی برایش در نظر بگیریم.

• اگر همسر یا فرزند شما دچار این بیماری است، بهتر است در گروه‌های حمایتی که وضعیت آن‌ها هم مثل شما است، شرکت کنید.
• از مشاوران و درمانگران حرفه‌ای کمک بگیرید. با راهنمایی آن‌ها به درک بهتری از وضعیت بیمار می‌رسید و می‌توانید با موقعیتی که به واسطه‌ زندگی با یک بیمار پارانوئید دارید، بهتر سازگار شوید.

پیشگیری از اختلال شخصیت پارانوئید

همان‌طور که علت اصلی بروز پارانوئید تا به حال شناخته نشده است، پیشگیری از این اختلال هم امکان‌پذیر نیست. البته تمام بیماران مبتلا وضعیت حادی ندارند. به عبارت دیگر، این بیماری می‌تواند در شدت تظاهرات خود، از یک سبک شخصیت تا یک اختلال شخصیت شدید، متغیر باشد.

راه حل درمان، با توجه به شرایط بیمار و خانواده او می‌تواند بسیار متفاوت باشد. در این میان، بعضی از افراد، توانایی کنترل بیماری خود را دارند. حتی بعضی از آن‌ها می‌توانند تشکیل خانواده داده و شغل مناسبی پیدا کنند.

در هر حال استفاده از شیوه‌های متنوع روان درمانی مانند گروه درمانی، خانواده درمانی و آموزش مهارت‌ها می‌توانند کمک‌کننده و موثر باشند.

سخن آخر

فراموش نکنید که هرگز در رابطه با یک بیمار پارانوئید دست به خوددرمانی نزنید. شما از شدت بیماری آگاه نیستید و احتمالا نمی‌دانید که مداخله‌های غیرحرفه ای چه تبعاتی می‌تواند داشته باشد.

به علاوه برخی از علائم این بیماری، همپوشانی زیادی با اختلالات روانی دیگر دارند که این موضوع باید توسط یک فرد متخصص تشخیص داده شود. به همین دلیل کمک گرفتن از فردی که در این زمینه آموزش دیده باشد، حتما لازم است.

از آنجا که بیمار، مشکل خود را نمی‌پذیرد و احتمالا نسبت به دریافت کمک و درمان، مقاوم است، باید صبور باشید. این صبر و حوصله، چه از طرف درمانگر و چه از طرف خانواده‌ او لازم است. سعی کنید شرایط بیمار را درک کنید و همدلانه با او برخورد کنید. شاد و سلامت باشید.

سوالات متداول