جاذبه های گردشگری گناباد ؛ سرزمین کهن‌ترین قنات جهان

گُناباد یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است که در جنوب خراسان رضوی، ۲۷۶ کیلومتری جنوب مشهد و در فلات براکوه قرار دارد و جنوبی‌ترین شهرستان این استان محسوب می‌شود. شهری قدیمی و تاریخی با آب و هوای بیابانی گرم و خشک که قدمتش به پیش از دوران هخامنشیان می‌رسد. به گواه تاریخ این شهر در سده پنجم تا هفتم هجری و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی شهر آباد و پر رونقی بوده است. قدمت بلدیه و شهرداری آن هم به سال ۱۳۱۶ شمسی بر می‌گردد.

گناباد در منابع عربی و اسلامی به نامهای دیگری چون جَنابد و کَنابد و ینابد به ثبت رسیده و در اقوال مختلف به اسامی دیگری از جمله گیوآباد – گناه آباد – گون آباد – گَوَن آباد- کن آباد بر می‌خوریم که وجه تسمیه هریک داستانی جداگانه دارد. در نسخ گوناگون شاهنامه‌ی حکیم توس فردوسی هم، نامش را کنابد، جنابد و گنابد آورده‌اند و محل جنگ‌های ایران و توران را در زیبد و گناباد ذکر کرده‌اند. به نقل از شاهنامه وزیر کاردان افراسیاب، «پیران ویسه» هم در این خطه مدفون شده و مزارش هم امروزه در گناباد است.

بافت گناباد تا اوایل سال ۱۳۴۰ بسیار قدیمی بود و نوسازی شهر، برخی از آثار تاریخی آنرا متاسفانه تخریب کرد. با این وجود ساختار کلی شهر همچنان قدیمی باقی مانده و آثار تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران باستان را در این شهر می‌توان یافت. در ادامه از این آثار تاریخی بجا مانده از گذشته‌های دور و جاذبه‌های گردشگری گناباد بیشتر برایتان خواهیم گفت. پس با ایده آل مگ همراه باشید تا یکی از قدیمی‌ترین شهرهای کشورمان را بیشتر بشناسید.

قنات قَصبه گناباد (کاریز کیخسرو)

شاید از مهمترین جاذبه های گردشگری گناباد را به جرات باید کاریز قصبه دانست. در منابع کهن و تاریخ شفاهی و البته سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی هم از آن یاد کرده‌اند. قنات قصبه یکی از عجایب تمدن کهن بشری و قدیمی ترین و عمیق ‌ترین قنات در کل جهان به شمار می‌رود. این ابر سازه کهن و شاهکار آبی جهان را به زمان ورود آریایی ها به سرزمین ایران نسبت می‌دهند. اثر اسرار آمیزی که هیچ انسانی نتوانسته تا به امروز طول آن را اندازه‌گیری کند و تنها به تخمین‌ها اکتفا کرده‌اند.

قناتی با  قدمت ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ ساله، دو دالان زیرزمینی به طول ۳۳ کیلومتر  و چاه‌های بسیار عمیق و شگفت انگیزی که عمقی بیشتر از ۳۰۰ متر دارند. در فضای داخلی این قنات تونل ها و کانالهای شگفت انگیزی تعبیه شده و حفره‌هایی هم برای قرار دادن منبع روشنایی در نظر گرفته‌اند. طول قنات قصبه ۳۳۱۱۳ متر و تعداد چاه های آن  بیش از ۴۷۰ حلقه و عمق مادر چاه آن نیز حدوداً ۲۸۰ تا ۳۰۰ متر می‌باشد. میزان آب دهی این قنات نیز در حال حاضر ۱۵۰ لیتردر ثانیه تخمین زده شده است.

قنات یا کاریز قصبه گناباد، علاوه بر ثبت در آثار ملی ایران در سال ۱۳۷۹، در فهرست جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده و اکنون به یک میراث جهانی مبدل شده است. این قنات و شیوه رازآلود حفر آن، به عنوان سمبل همنوایی آدمی و طبیعت و یکی از پدیده‌های شگفت انگیز دستساز بشر در طول تاریخ همواره مورد توجه پژوهشگران و مورخان قرار دارد. پدیده‌ای راز آلود و شگفت، که زمین چون رازی گرانبها در دل خود پنهان کرده است.

ناصرخسرو اولین شخصی بوده که در سفرنامه‌اش به این قنات تاریخی اشاره کرد و آنرا به کیخسرو نسبت داده است. هانری گوبلوی فرانسوی هم در کتاب خود، از قنات قصبه به‌عنوان مهندسی ساز ترین قنات جهان یاد می‌کند. این میراث جهانی ماندگار و جاذبه گردشگری شهر گناباد، لقب مظهر تمدن ایران زمین و منطقه نمونه گردشگری را هم برای این شهر به ارمغان آورده است. منطقه‌ای سرسبز و پر محصول در دل کویری خشک، که به مدد حضور و حفر قنات و آبی که در تمام فصول سال از اعماق زمین بر سطحش جاری می‌شود، توجه هر رهگذری را به خود جلب می‌کند.

بافت تاریخی روستای ریاب

روستای ریاب یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری گناباد به شمار می‌رود که در ۵ کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. قدمت این روستا را به لحاظ تاریخی به دوران صفویه و قاجاریه نسبت می‌دهند. این روستا از جمله بافت‌های قدیمی باقیمانده در این منطقه است که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده و اکنون به‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران از آن نام برده می‌شود. خانه‌های قدیمی بادگیردار، حوض‌خانه، قلعه، حمام، مسجد و آب‌انبار با معماری بسیار زیبا، معماری شهر یزد را در اذهان تداعی می‌کند. مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان هم ازدیگر اماکن تاریخی این شهر است.

منطقه ییلاقی سنو

منطقه سرسبز سر آسیاب سنو، یکی از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوا و همچنین از جاذبه های گردشگری گناباد است که در ۲۵ کیلومتری غرب گناباد، در حاشیه رشته کوه های میان گناباد و فردوس و در منطقه ای به نام براکوه واقع شده و بناهای تاریخی و زیست بوم آن، حکایت از قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال دارد.

روستایی بسیار زیبا در دامنه کوه که به سبب موقعیت جغرافیایی اش چندین چشمه کوچک و بزرگ را در خود جای داده و از آن به عنوان شهر چشمه های متعدد یاد می شود. این طبیعت چشم‌نواز و آب و هوای معتدل و مطبوع این ناحیه سالانه مسافران بسیاری را به خود جلب می‌کند.

آب فراوان و چشمه پر آب و مشهور سنو ، این روستای زیبا را از سایر نقاط تاریخی کشور، متمایز می‌کند. این چشمه که پرآب ترین چشمه شهرستان گناباد می‌باشد، غاری دارد که بسیار شبیه غار علی صدر همدان و به قولی عظیم‌تر از آن است و دانشمندان معتقدند کوه‌های پشت سر آن بسیار پر آب بوده بطوریکه ممکن است خطرات ناشی از آن، برای گناباد خطری جدی به بار بیاورد.

در تاریخ نیز آمده طاهر آب شناس در گذر از این منطقه گفته: ” اگر گناباد خراب شود یا به‌وسیله باد خواهد بود یا با طغیان آب چشمه سنو.” در مسیر این چشمه هفت آسیاب و یک قلعه وجود دارد که به ثبت ملی رسیده است.

منطقه ییلاقی سنو یکی از جذاب ترین و شگفت انگیزترین جاذبه های طبیعی گردشگری شهر گناباد و کشورمان ایران به شمار می‌آید که دارای ۲۰ اثر تاریخی نیز هست. از جمله این آثار دیدنی منزل تاریخی محمدحسن قهرمانی، ایوان منزل میرزا احمد حسینی، برج تاریخی حصارده، قلعه سرآسیاب، آب انبارها و همینطور حمام قدیمی روستا قابل ذکرند.

مسجد جامع گناباد

مسجد جامع گناباد از بناهای ارزشمند و تاریخی دوران هخامنشیان است که در کوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد و یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری گناباد به حساب می‌آید. . مسجد جامع با نقشه‌ای دو ایوانی شامل سر در تزئینی، صحن یا میانسرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون‌دار است.

در سمت جنوبی صحن، ایوان اصلی مسجد وجود دارد که ایوان قبله نامیده می‌شود؛ این ایوان با چهار طاقِ گهواره عرضی و چهار قوسِ دارای تزئینات آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی می‌باشد که در پایان عبارت «تسع و ستمائه ۶۰۹ ه.ق» ذکر شده است.  نام بانی خیر و سازنده مسجد هم در کتیبه داخل ایوان ذکر شده و ضلع شرقی ایوان شرقی مسجد، شبستانی موسوم به قرآن وجود دارد که پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار دارد.

امامزاده احمد بیمرغ

در ۳۵ کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ، بقعه امامزاده احمد ابن موسی ‌الکاظم (ع) قرار گرفته که علاوه بر ماهیت مذهبی، از لحاظ پیشینه تاریخی هم مورد توجه قرار می‌گیرد. این امامزاده یکی از ویژه‌ترین جاذبه های گردشگری گناباد محسوب می‌شود. قدمت بنای این آرامگاه را بر اساس سنگ قبر موجود در فضای معماری داخلی آن، مقارن با ۱۰۵۳ هجری قمری و عصر صفویه تخمین می‌زنند. ساختمان این جاذبه تاریخی مذهبی گردشگری گناباد، با نقشه‌ای هشت ضلعی طراحی شده و گنبد بر فراز آن در میان محوطه‌ای مشجر قرار گرفته است.

کتیبه‌ای قرآنی نیز که به خط ثلث به رشته تحریر درآمده، در اطراف دیوار فضای داخلی بنا وجود دارد. مرمتی که در قرن سیزدهم هجری در این بقعه صورت گرفته و نام شخصی با عنوان حاج حسنعلی بیک در کتیبه ورودی بنا به چشم می‌خورد. این مکان زیارتی و اثر تاریخی، در آذر ماه سال ۱۳۸۰ شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منطقه حفاظت شده و شکار ممنوع هنگام

در شرق شهرستان گناباد، منطقه‌ای با وسعت ۳۰۰۰۰ هکتار وجود دارد که از سال ۱۳۷۵ منطقه حفاظت شده اعلام شده است. منطقه هنگام که به دلیل شکار بی رویه مردم محلی، شکار ممنوع اعلام شده، از گونه‌های مختلف و متنوع گیاهی و جانوری برخوردار است. این دشت تپه ماهوری زیبا، زیستگاه حیواناتی چون  قوچ، میش، آهو، کل، بز، روباه، گرگ، کفتار، کاراکال و پرندگانی چون کبک، تیهو، دلیجه، کوکر، هما و کرکس می‌باشد.

تاغ، بنه، گون، قیچ،درمنه، کلاه میرحسن، اسکنبیل،گز و کلپوره هم پوشش گیاهی منحصر به فرد این جاذبه گردشگری گناباد را تشکیل می‌دهند که هر ساله عاشقان طبیعت بکر را مجذوب خود می کند.

آبشار کاخک

کاخْک (Kakhk) مرکز بخش کاخک شهرستان گناباد و یکی از ییلاقات مهم اهالی منطقه است که در دامنه رشته کوه براکوه قرار دارد و از سابقه تاریخی قابل توجهی برخوردار می‌باشد. آبشار کاخک نیز در ۲۵ کیلومتری جنوب گناباد و در نزدیکی شھر کاخک واقع شده است. در واقع دو آبشار در این محل به چشم می‌خورد که به دلیل خشکسالی‌های گناباد در سالهای اخیر متاسفانه کم آب شده‌اند ولی همچنان پا برجا باقی مانده‌اند.

این جاذبه های دیدنی گناباد، امروزه با سازه‌های سیمانی از حالت طبیعی خارج و شکل نیمه مصنوعی پیدا کرده‌ و به صورت پارک های شهری تغییر شکل داده‌اند. آب خنک آبشار کاخک پس از گذشتن از پارک تفریحی، در میان بلوار اصلی شهر جریان می‌یابد.

در کنار این آبشار هم دو آسیاب قدیمی وجود دارد که قدمتش به دوران قاجار می‌رسد و در آب قنات کاخک با آبشارها سهیم هستند. هرچند امروزه این آسیاب‌ها به شکل نمادین و تنها به عنوان جاذبه گردشگری شهر مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما زمانی به عنوان یک واحد صنعتی در تولید آرد منطقه سهم به سزایی داشتند.

در قسمت شمالی روستای تک‌میدان، دو آبشار دیگر هم با نام آبشار زو صالح آباد با بیش از سه تا هفت متر ارتفاع وجود دارد. کاخک همچنین چهار امامزاده دارد که امامزاده سلطان محمد عابد، برادر امام رضا(ع) مهمترین آنهاست. این آبشار بی شک یکی از بهترین جاذبه های گردشگری گناباد به شمار می‌رود.

یخدان کوثر از دیدنی‌ترین جاذبه های گردشگری گناباد

در حدود ۴ کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر و در میان اراضی کشاورزی، یک اثر معماری جالب توجه وجود دارد که در گذشته کاربری یخدان داشت. شکل ظاهری بنا از نظر معماری بسیار خاص و زیباست. در ابتدا قاعده مخروطی آن با قطر بیشتر بوده و به تدریج و در انتهای مخروط، از دایره کاسته شده و در نهایت به راس آن منتهی می شود. در حاشیه بخشی از دیوار بنا هم مکانی برای یخدان بان تعبیه شده است.

یخدان کوثر شامل سه بخش دیوار شرقی و غربی، جوی مخصوص و محل جمع آوری یخ هاست. نحوه ساخت یخ هم در این یخدان قدیمی بسیار جالب توجه می‌باشد: در پشت دیوار یخدان که جنسش از خشت و چینه است، جویی وجود داشته که آب انباشته شده داخل آن در شبهای سرد زمیتان تبدیل به یخ می‌شد. سپس یخهای تولید شده را که شکلی لایه لایه داشتند به چال (محوطه نگهداری یخ) منتقل می‌کردند و برای جدا ماندن لایه های یخ از کیسه‌های کاه بهره می جستند.

منطقه ییلاقی درب صوفه

درب صوفه که در گویش مردمان گناباد در صوفه نامیده می‌شود، روستایی کوچک و زیبا و خوش آب و هواست که از سه طرف با کو‌های مرتفع محصور شده است. این روستا در فاصله ۶ کیلومتری روستای زیبد و ۳۰ کیلومتری غرب گناباد واقع است. درختهای تنومند، هوای سرد، منظره  و چشم انداز فوق‌العاده و البته آبشاری زیبا به ارتفاع ۶ متر، از جاذبه‌های گردشگری این روستاست.

در بخش انتهایی روستا و در دیواره یکی از کوههای متصل به روستا، فرورفتگی به عمق ۱۰ متر قرار دارد که به ایوان وصفه شباهت دارد. برخی این حفاری را به زمیان ساسانیان نسبت می‌دهند و معتقدند که نمونه‌ای از ایوان‌های نقش رستم و بیستون بوده که نیمه تمام مانده است. مردم محلی معتقدند قبر پیران ویسه در نزدیکی این محل و  درقسمت مرتفع کوه قرار دارد.

مجموعه معماری روستای عمرانی

در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال گناباد، مجموعه عظیم و شگفت معماری وجود دارد که در برج و بارو محصور شده است. آبادی با نام عمرانی، که روستایی با بافت قدیمی و تاریخی و بادگیرها و تاسیسات دفاعیست، و تا حدود سی سال پیش هم هنوز آباد بود و مردم در آن سکنی داشتند.

امروزه اما روستای متروکه عمرانی تنها الگویی فوق العاده و شگفت انگیز از یک آبادی کویری است که ساکنینش به طرز خارق العاده‌ای شرایط زندگی را با اقلیم گرم کویری برای خود سازگار کرده بودند. این آبادی تاریخی و دیدنی در کنار معابر و بقایای معماری سنتی و ارزشمندش، دارای یک مسجد، حمام، رباط و دو آب انبار بزرگ هم می‌باشد و قدمتش به دوران صفویه می‌رسد.

کلام پایانی

شهرستان گناباد به طور کلی، دارای ۲۵۰ اثر تاریخی و معنوی می‌باشد که از این تعداد ۱۴۲ اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.  همچنین چهار موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، آب و موزه روستایی زعفران نیز در گناباد برای بازدید علاقه‌مندان دایر بوده و برای ۹ اقامتگاه بوگردی مجوز فعالیت صادر شده است.

اقامتگاه بومگردی ادیب گناباد، یکی از این اماکن سنتی و تاریخی و متعلق به دوران قاجاریه است که به سبب معماری خاص و زیبایش، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری گناباد به شمار می‌آید. در سفر به شهرستان گناباد، حتما از منزل تاریخی شیخ محمد تقی بهلول گنابادی هم دیدن کنید و در منطقه ییلاقی و کوهپایه‌ای کلات، که بارها نامش را در شاهنامه حکیم فردوسی خوانده‌ایم، روح و جان را صیقل دهید.