دیدنی های قائنات ؛ پایتخت زرشک و زعفران جهان

شهرستان باستانی و زیبای قائنات در استان خراسان جنوبی، یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران واقع شده است. قائن مرکز این شهرستان، در گذشته‌ی دور، مرکز ایالت بزرگ قهستان بوده و تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.

این شهر کهن، یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های بشر و از اولین خاستگاه‌های تمدن خراسان معرفی می‌شود.  قائنات لقب پایتخت طلای سرخ جهان یعنی زعفران را هم یدک می‌کشد.

در این مقاله از ایده آل مگ با تاریخ دیرینه و جاذبه‌های گردشگری قائنات و به ویژه مرکز آن، شهر باستانی قائن، بیشتر آشنا می‌شویم.

ویژگی‌های جغرافیایی و آب و هوایی شهرستان قائنات

شهرستان کهن و تاریخی قائنات به مرکزیت شهر قائن، در شمال شرق استان خراسان جنوبی واقع شده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۴۴۰ متر است.

این شهرستان از سمت جنوب با شهرستان بیرجند، از سمت شمال با شهرستان‌های خواف و گناباد استان خراسان رضوی، از سمت غرب با شهرستان سرایان و از سمت شرق با شهرستان زیرکوه همسایه است.

شهرستان قائنات با مساحتی بالغ بر هفت هزار و ۵۰۲ کیلومتر مربع، سه بخش، هشت دهستان و ۳۷۳ روستا دارد. این شهر در بهمن ماه ۱۳۵۸ از شهرستان بیرجند جدا شد و به عنوان یک شهرستان مستقل ثبت گردید.

شهر قائن، بر روی دشتی با همین نام، استوار شده و دومین شهر بزرگ استان محسوب می‌شود. این شهر تا مرز افغانستان، ۱۸۰ کیلومتر فاصله دارد.

وجه تسمیه نام قائنات

در وجه تسمیه قائنات و شهر قائن که در پارسی باستان «آرتاگوانا» نامیده می‌شد چندین نظریه مختلف و متفاوت وجود دارد. برخی معتقدند کلمه قائن نام یکی از فرزندان حضرت آدم بوده است. ظاهرا نام قابیل در تورات به شکل قاین یا قائن آمده است.

نظریه دیگری وجود دارد که قائن را کلمه‌ای تغییر شکل یافته از واژه قهستان، و نام قهستان را هم تغییر یافته واژه عربی کوهستان می‌داند.

در فرهنگ لغت آمده که قائن نام طایفه‌ای از ترکان و یا احتمالا هپتالیان بوده که پیش ار اسلام بر سرزمین قائنات حکومت می‌کردند.

پیشینه تاریخی شهرستان قائنات

قائن، یکی از کهن‌ترین شهر‌های استان خراسان جنوبی، از اولین خاستگاه‌های تمدن خراسان و از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های بشر، معرفی می‌شود. قائن به همراه شهر فردوس کنونی (توس سابق) مرکز ایالت بزرگ قُهِسْتان بود.

سابقه سکونت انسان‌ها در شهر قائن به حدود ۳۰ هزار سال قبل (دوران پارینه سنگی میانی) برمی‌گردد. یافته‌های باستانشناسی از غار خونیک در جنوب این شهر و همچنین وجود تپه‌های باستانی فراوان در اطراف این منطقه، موید قدمت طولانی سکونت در قائنات است.

چند نظریه در پیدایش این شهر وجود دارد. یکی از نظریه‌ها، پیدایش آن را به زمان قابیل فرزند آدم نسبت می‌دهد، نظریه دیگر آن را به زمان سام پسر نریمان نسبت می‌دهد. نظریه سوم هم بنای قائن را به کی لهراسب پدر گشتاسب، پادشاه ایران در زمان زرتشت پیامبر منسوب می‌داند.

ناصر خسرو قبادیانی درباره‌ قائنات اینطور نوشته است:

قاین شهری بزرگ و حصین است. گرد شهرستان خندقی دارد و مسجد آدینه به شهرستان اندر است، آنجا که مقصوره است، طاقی عظیم بزرگست، چنان که در خراسان از آن بزرگتر ندیدم و آن طاق نه در خور آن مسجد است و عمارت همه شهر به گنبد است.

جاهای دیدنی و جاذبه‌های گردشگری شهرستان قائنات

شهر قائنات مکان‌های دیدنی فراوانی دارد. در ادامه به بناها و آثار تاریخی این شهر، که در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شده‌است، اشاره می‌کنیم.

مسجد جامع قائن (قدیمی‌ترین و بلندترین عمارت شهر قائن)

مسجد جامع قائن، یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین بناهای قدیمی، تاریخی و دیدنی قائنات است. ظاهرا قدمت این بنای کهن و با عظمت، به قرن هشتم هجری قمری و زمان سلاطین گورکانی می‌رسد. شواهدی هم موید عمر بیشتر مسجد است. این بنا بعد از گذر از همه این سال‌ها، بلندترین عمارت این شهر است.

مسجد جامع قائن ۲۴۷۰ متر مربع، مساحت دارد. بنای این مسجد ۱۰۵۰ متر مربع است و از شبستان‌ها و حجره‌های مختلف تشکیل می‌شود. حیات این مسجد بسیار بزرگ است و وطلی معادل ۳۳ و عرض ۲۸ دارد.

منبر چوبی زیبا و نفیسی هم با ارتفاع پنج متر در مسجد قائن وجود دارد. این منبر از نمونه‌های کم‌نظیر هنرهای دستی و از شاخصه‌های منحصر به فرد مسجد به شمار می‌آید. این منبر چوبی زیبا و تاریخی در انتظار ثبت در میراث ملی منقول کشور هم قرار دارد.

مسجد جامع قائن در آذر ماه ۱۳۱۶ شمسی به عنوان یک اثر تاریخی، در فهرست آثار ملی ایران، به ثبت رسید.

غار خونیک ( شاخص‌ترین غار شهرستان قائنات)

در ۲۰ کیلومتری جنوب قائن و در حاشیه جاده آسیایی، غاری وجود دارد که به آن «خونیک» می‌گویند. این غار یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری قائنات است. غار خونیک در شمال شرق روستای خونیک واقع شده و قدمتش به عصر پارینه سنگی میانی برمی‌گردد.

در این اثر ملی طبیعی، باقیمانده آثار زیستگاهی از عصر پارینه سنگی تا دوران اسلامی یافت می‌شود. وجود ابزارهایی با قدمت سی هزار ساله که ساخته بشر دوران پارینه سنگی است، مهر تاییدی بر دیرینگی این اثر می‌زند.

اولین کاوش‌های باستان‌شناسی در این غار، توسط پروفسور کارلتون استانلی کون آمریکایی و در سال ۱۹۴۹ میلادی انجام گرفت. غار خونیک قائنات در مرداد ماه سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه چهل دختر قائن

از دیگر جاذبه‌‎های تاریخی قائنات، قلعه چهل دختر قائن است. قدمت این بنا، مانند اکثر قلعه‌های تاریخی و مهم ایران به دوران اسماعیلیان برمی‌گردد.

قلعه چهل دختر بر فراز کوه ابوذر واقع شده و حوادث تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته‌است، که امروزه تنها بخشی از آن را ویرانه‌های قلعه روایت می‌کنند.

در تاریخ آمده که چهل زن و دختر از هجوم و تاخت و تاز دشمنان، به این قلعه پناه آوردند. آن‌ها خود را در چاهی بر فراز کوه انداختند، از این رو نام چهل دختر را بر قلعه گذاشتند.

تا سال ۱۲۹۲ هجری قمری که کلنل یت انگلیسی از این قلعه بازدید کرد، هنوز چاه در آنجا وجود داشت ولی امروزه دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. قلعه چهل دختر قائن هم در اسفند ماه ۱۳۸۴ شمسی به عنوان یک اثر تاریخی این شهر، به ثبت ملی رسیده است.

آرامگاه بزرگمهر قائنی (آرامگاه بوذر جمهر)

بر دامنه کوه ابوذر از رشته‌کوه‌ قهستان که به بزرگمهر هم شهرت دارد، یکی دیگر از بناهای دیدنی قائنات، به چشم می‌خورد. این آرامگاه در پنج کیلومتری جنوب شهر قائن قرار دارد.

قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف به بزرگمهر قائنی، شاعر، ادیب، حکیم و سیاستمدار دانا و نامدار قرن چهارم و پنجم هجری قمری بوده‌است.

بزرگمهر بعد از مرگ سلطان محمود غزنوی، در دربار سلطان مسعود غزنوی خدمت می‌کرد و تا سقوط سلسله غزنویان هم در کنار سلطان بود. در پایان حکومت آنها، از غزنه به قائن آمد و در این شهر، عمرش به پایان رسید.

مقبره بزرگمهر قائنی (بوذر جمهر) را در قرن ششم و هفتم هجری با معماری چشم‌نواز و به فرم چلیپایی، بر فراز کوه بنا کردند. در کنار این مقبره هم درختی ۷۰۰ ساله وجود دارد که زیبایی بنا را دوچندان نشان می‌دهد.

این بنا به صورت چهار ایوانی ساخته شده و گنبد هم بر فراز این ایوان‌ها مستقر شده است. از سال ۱۳۹۳ شمسی، محدوده آرامگاه بوذر جمهر،مساحتی بالغ بر ۵۰۷ هکتار دارد. این منطقه، توسط میراث فرهنگی شهرستان قائنات، به منطقه نمونه گردشگری تبدیل شد و در فهرست آثار ملی ایران هم قرار دارد.

خانه سلطانی و موزه مردم شناسی قائن

خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان شهر قائن بودند. خانه آنها در محدوده بافت قدیمی شهر قائن قرار دارد. قدمت اولیه این بنای تاریخی زیبا به دوران حکومت زندیه می‌رسد ولی در زمان قاجار و پهلوی، فضاهایی به آن افزوده شد.

این بنا، ساختمان پلانی مستطیل شکل دارد. پيشخوان، هشتي ورودي، دالان، ايوان تابستاني و زمستاني و فضاهاي نشيمن مطبخ و انبار، بخش‌های مختلف آن را تشکیل می‌دهد.

در طبقه همکف خانه تاریخی سلطانی، از اردیبهشت ماه ۱۳۸۴ شمسی، موزه مردم شناسی شهر طراحی و افتتاح شده است. در این موزه، آداب و رسوم کهن این منطقه را با استفاده از مانکن‌هایی ملبس به پوشش محلی به نمایش گذاشتند.

مراسم شب یلدا (کف‌زنی)، مراسم سنتی عروسی همراه ساز و دهل و رقص محلی (اجرای موسیقی مقامی قاینات و خراسان جنوبی)، مراسم سنتی کشاورزی و تلم‌زنی (تهیه مواد لبنی)، کاشت، داشت و برداشت زعفران، دستاسی، جاجیم‌بافی، ریسندگی، حلاجی و جلک‌ریسی، بخش‌های مختلف موزه مردم شناسی قائن در شهرستان قائنات را تشکیل می‌دهند.

قلعه کوه قائن (قلعه حسین قائنی)

قلعه کوه قائن از دیگر قلعه‌های عظیم و تاریخی و شاخص شهرستان قائنات است. این قلعه که از دوران سلجوقیان به یادگار مانده است، یکی از مهمترین پایگاه‌های اسماعیلیه به شمار می‌رفت.

این بنای تاریخی با مساحتی چند هکتاری، بر فراز کوهی مشرف به شهر قائن قرار دار. فاصله این قلعه تا شهر قائن ۳ کیلومتر است. قلعه کوه قائن، به دستور قاضی حسین قائنی که از سرداران حسن صباح در قهستان بود، ساخته شده است.

دژی مستحکم و استوار که ارتباط نزدیکی با دیگر قلعه‌های اسماعیلیه در این منطقه داشته است. این قلعه، یکی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی و در واقع بزرگ‌ترین قلعه این استان، پس از قلعه شاه دژ نهبندان، محسوب می‌شود.

به تبع ناهمواری‌های کوه، قلعه با ۳۰ برج دیده بانی، از دو بخش امیرنشین و سربازان تشکیل شده‌است. اتاق‌ها، برج‌ها، آب انبارهای متعدد،راهروهای ارتباطی و فضاهای داخلی آن به گونه‌ای شاهکار طراحی شده است. قلعه کوه قائن در اسفندماه ۱۳۸۰ شمسی، به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت ملی رسید.

کلام پایانی

حدود ۱۷۰ اثر دیدنی در شهرستان قائنات وجود دارد که سخن از همه آنها یکجا میسر نیست. در سفر به پایتخت طلای سرخ جهان، سراغی هم از غار جوجه بگیرید. به موزه آب قائن بروید واز  آب انبار بازار دیدن کنید.

اگر مکان‌های دیدنی دیگری از شهر قائن می‌شناسید، آن‌ها را به ما و مخاطبان ایده آل مگ معرفی کنید.