تفکر انتقادی یا نقادانه توانایی تفکر روشن و درک ارتباط منطقی بین ایده‌ها است. این نوع تفکر از زمان اولین فیلسوفان یونان مانند افلاطون و سقراط مطرح بوده و در عصر مدرن هم در مورد آن صحبت می‌شود.
تفکر نقادانه به شما کمک می‌کند که با توجه به حقایق و اطلاعات موجود، یک موقعیت یا مشکل خاص را درک کرده و راه حل‌های مناسبی برای آن پیدا کنید.
متفکران منتقد به جای اینکه هر چیزی را به راحتی بپذیرند، ایده‌ها و فرضیهها را زیر سوال می‌برند و در مورد توجیه فرضیهها، باورها و ارزش‌های خود تامل می‌کنند.
در این مقاله از ایده آل مگ به این موضوع می‌پردازیم که تفکر انتقادی چیست و چه فوایدی دارد. ما را تا انتهای این مطلب همراهی کنید.
تفکر انتقادی چیست؟
اگرچه درباره تعریف تفکر انتقادی اختلاف نظر وجود دارد، اما به طور کلی این مهارت نرم به توانایی تحلیل عینی اطلاعات و قضاوت مستدل اشاره دارد و شامل ارزیابی منابع (داده‌ها، حقایق، پدیده‌های قابل مشاهده و یافته‌های تحقیق) می‌شود.
تفکر نقادانه روشی است برای فکر کردن در مورد هر چیزی که در حال حاضر ذهن شما را به خود مشغول کرده است تا به بهترین نتیجه ممکن برسید.
متفکران منتقد می‌توانند از مجموعه‌ای از اطلاعات نتایج معقول بگیرند و برای حل مشکلات یا تصمیم گیری بین جزئیات مفید و کم‌فایده تمایز قائل شوند.
تفکر انتقادی را نباید با استدلال یا انتقاد از دیگران اشتباه گرفت. اگرچه می‌توان از مهارت‌های تفکر نقادانه برای مشخص کردن اشتباهات و استدلال‌های نادرست استفاده کرد، اما این نوع تفکر می‌تواند نقش مهمی در استدلال مشارکتی و وظایف سازنده داشته باشد.
تفکر انتقادی به ما در کسب دانش، بهبود تئوری‌ها و تقویت استدلال کمک می‌کند و ما می‌توانیم از آن برای بهبود فرآیندهای کاری و تقویت نهادهای اجتماعی استفاده کنیم.
فواید و مزایای تفکر انتقادی
شاید مهمترین عنصر تفکر انتقادی، آینده‌نگری باشد. اگر وقتی به یک نتیجه آزمایشی می‌رسیم، مکث کرده و تاثیر آن را بر افراد و فعالیت‌های اطراف خود در نظر بگیریم، احتمال اینکه تصمیم گیری ما بهتر بوده و به موفقیت منجر شود، بیشتر می‌شود.
عموما عناصری که نیاز به بررسی دارند، متعدد و متنوع هستند. در بسیاری از موارد، در نظر گرفتن یک عنصر از منظری متفاوت می‌تواند خطرات احتمالی یک تصمیم را مشخص کند.
به عنوان مثال، انتقال یک فعالیت تجاری به یک مکان جدید خروجی کار را به میزان قابل توجهی بهبود می‌بخشد، اما ممکن است به دلیل طولانی بودن مسیر رفت و آمد باعث از دست دادن کارگران ماهر شود. در این شرایط باید به این فکر کنید که کدامیک از این موارد مهمتر است و آیا راهی برای حل این مشکل وجود دارد یا خیر.
اهمیت تفکر انتقادی
همه ما هر روز با موقعیت‌های مختلفی روبرو می‌شویم که به بررسی و تصمیم گیری نیاز دارند. تفکر نقادانه به ما کمک می‌کند که بدون اینکه تحت تاثیر احساسات قرار بگیریم، طی یک فرآیند منطقی تصمیم گیری کنیم.
از سایر فواید تفکر نقادانه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
یک مهارت تفکر عمومی است
توانایی تفکر واضح و منطقی برای هر کاری که انتخاب می‌کنیم، مهم است. بدیهی است که اگر در زمینه آموزش، پژوهش، امور مالی، مدیریت یا حرفه حقوق کار می‌کنید، تفکر نقادانه اهمیت زیادی دارد.
اما مهارت تفکر انتقادی به یک حوزه موضوعی خاص محدود نمی‌شود و توانایی خوب فکر کردن و حل مشکلات به طور سیستماتیک برای همه شغل‌ها یک دارایی محسوب می‌شود.
مهارت‌های زبانی و ارائه را افزایش می‌دهد
فکر کردن به شیوه روشن و سیستماتیک می‌تواند شیوه بیان ایده‌ها را بهبود بخشد؛ همچنین در یادگیری نحوه تجزیه و تحلیل ساختار منطقی متون، توانایی درک مطلب را افزایش می‌دهد.
در اقتصاد دانش نوین بسیار مهم است
اقتصاد دانش جهانی توسط اطلاعات و فناوری هدایت می‌شود؛ در نتیجه، باید بتوانید به سرعت و به طور موثر با تغییرات کنار بیایید.
اقتصاد جدید تقاضاهای زیادی برای مهارت‌های فکری انعطاف‌پذیر و توانایی تجزیه و تحلیل اطلاعات و ادغام منابع مختلف دانش دارد. برخورداری از تفکر انتقادی خوب چنین مهارت‌هایی را تقویت می‌کند و در محیط کاری که به سرعت در حال تغییر است، اهمیت دارد.
باعث افزایش خلاقیت می‌شود
ارائه راه حل خلاقانه برای یک مشکل فقط شامل داشتن ایده‌های جدید نیست؛ بلکه ایده‌های جدید باید مفید و مرتبط با کار مورد نظر باشند. تفکر نقادانه در ارزیابی ایده‌های جدید، انتخاب بهترین‌ها و در صورت لزوم اصلاح آن‌ها نقش اساسی دارد.
برای خوداندیشی بسیار مهم است
برای اینکه زندگی معناداری داشته باشیم، باید ارزش‌ها و تصمیمات خود را توجیه کرده و در مورد آن‌ها تامل کنیم. تفکر نقادانه ابزارهای لازم برای فرآیند خودارزیابی را فراهم می‌کند.
پایه و اساس دموکراسی است
برای زندگی موفق در یک دموکراسی، مردم باید بتوانند انتقادی فکر کنند تا در مورد امور شخصی و مدنی تصمیمات درست بگیرند.
مهارت‌هایی که برای تفکر انتقادی نیاز داریم
مهارت‌هایی که برای برخورداری از تفکر نقادانه نیاز داریم، متنوع بوده و شامل مشاهده، تحلیل، تفسیر، تامل، ارزیابی، استنتاج، توضیح، حل مسئله و تصمیم گیری می‌شوند.
برای داشتن تفکر انتقادی باید بتوانید:
- به یک موضوع به صورت عینی و انتقادی فکر کنید.
- استدلال‌های مختلفی را که در رابطه با یک موضوع خاص وجود دارد، شناسایی کنید.
- اعتبار دیدگاه‌های مختلف را ارزیابی کنید.
- هر نقطه ضعف یا نکته منفی را که در شواهد یا استدلال‌ها وجود دارد، بشناسید.
- به پیامدهایی که ممکن است پشت یک استدلال وجود داشته باشد، توجه کنید.
- برای استدلالی که می‌خواهید بیان کنید، ساختار و شواهد ارائه دهید.
فرآیند تفکر انتقادی
باید توجه داشته باشید که هیچ‌کدام از ما همیشه تفکر نقادانه نداریم. برای مثال، وقتی خودکنترلی ما تحت تاثیر خشم، غم یا شادی قرار می‌گیرد، روش فکر کردن ما نقادانه نیست؛ با این حال، می‌توان با تمرین این مهارت را بهبود بخشید.
تمرین ساده زیر به شما در شروع تفکر انتقادی کمک می‌کند. به چیزی که اخیرا کسی به شما گفته، فکر کنید و سوالات زیر را از خود بپرسید:
- چه کسی این مطلب را گفته و آیا گوینده آن مهم است؟ کسی که او را می‌شناسید؟ کسی که در جایگاه قدرت قرار دارد؟
- چه چیزی گفته است؟ آیا حقیقت را گفته؟ آیا همه حقایق را بیان کرده؟
- کجا این مطلب را گفته؟ در مکان عمومی بیان کرده یا خصوصی؟
- چه زمانی این مطلب را گفته؟ قبل، حین یا بعد از یک رویداد مهم بوده است؟ آیا زمان بیان آن مهم است؟
- چرا این مطلب را گفته؟ آیا دلایل اظهار نظر خود را بیان کرده است؟
- با چه حالتی آن را گفته؟ خوشحال، ناراحت، عصبانی یا بی‌تفاوت بوده است؟ این مطلب را بیان کرده یا نوشته است؟
هدف شما در تفکر انتقادی رسیدن به چه چیزی است؟
یکی از مهمترین جنبه‌های تفکر نقادانه این است که هدف خود را مشخص کنید و بر اساس طیف وسیعی از احتمالات تصمیم بگیرید.
بعد از مشخص کردن هدف باید از آن به عنوان نقطه شروع در تمام موقعیت‌های آینده که نیاز به تفکر و احتمالا تصمیم گیری دارند، استفاده کنید.
در صورت نیاز، همکاران، اعضای خانواده یا سایر اطرافیان‌تان را از تصمیم برای پیگیری این هدف آگاه کنید؛ سپس باید تا زمانی که تغییر شرایط لزوم تصمیم گیری مجدد را نشان دهد، منضبط و متعهد بوده و به سمت هدفتان حرکت کنید.
بعضی از عوامل از یک تصمیم گیری ساده جلوگیری می‌کنند. همه ما طیف وسیعی از دوست داشتن‌ها و دوست نداشتن‌ها، رفتارها و ترجیحات شخصی را با خود حمل می کنیم که در طول زندگی ما ایجاد شده‌اند.
هر چقدر آگاهی ما از خودمان و نقاط ضعف و قوتی که داریم بیشتر باشد، احتمال سازنده بودن تفکر انتقادی ما افزایش می‌یابد.
نمونه‌هایی از تفکر انتقادی
شرایط نیازمند مهارت تفکر انتقادی بین شغل‌ها و صنایع مختلف، متفاوت است. بعضی از نمونه‌ها عبارتند از:
- پرستار وضعیت بیماران را تجزیه و تحلیل کرده و ترتیبی را که باید بر اساس آن درمان شوند، تعیین می‌کند.
- یک لوله‌کش موادی را که برای یک کار خاص مناسب هستند، ارزیابی می‌کند.
- وکیل شواهد را بررسی کرده و یک استراتژی برای برنده شدن در پرونده یا تصمیم گیری برای حل و فصل آن خارج از دادگاه ابداع می‌کند.
- یک مدیر فرم‌های نظرسنجی از مشتری‌ها را تجزیه و تحلیل کرده و از این اطلاعات برای ایجاد یک جلسه آموزشی برای کارمندان استفاده می‌کند.
کلام پایانی
تفکر نقادانه به معنی انتقاد از دیگران و زیر سوال بردن موضوعات مختلف نیست؛ بلکه به تجزیه و تحلیل حقایق و داده‌ها اشاره دارد.
افراد دارای مهارت تفکر نقادانه با استفاده از هوش و دانسته‌های خود به طور فعالانه فکر کرده و یک موضوع یا مشکل را از زوایای مختلف بررسی می‌کنند؛ بنابراین، این مهارت یکی از ویژگی‌های افراد موفق است.
از جمله راه های تقویت تفکر انتقادی می‌توان به سوال کردن، افزایش خودآگاهی، دوراندیشی و گوش دادن فعال اشاره کرد.
سوالات متداول
هدف تفکر نقادانه دستیابی به بهترین نتایج ممکن در هر شرایطی است. برای تحقق این هدف باید اطلاعات از منابع مختلف جمع‌آوری و ارزیابی شود.
بعضی از افراد معتقدند که تفکر نقادانه مانع خلاقیت می‌شود؛ چون مستلزم رعایت قواعد منطق و عقلانیت است و برای خلاقیت ممکن است به شکستن قوانین نیاز باشد.
این تصور نادرست است. تفکر انتقادی با تفکر خارج از چارچوب، به چالش کشیدن اجماع و پیگیری رویکردهایی که محبوبیت کمتری دارند، کاملا سازگار است و بخش اساسی خلاقیت به شمار می‌رود؛ چون برای ارزیابی و بهبود ایده‌های خلاقانه خود به تفکر نقادانه نیاز داریم.
تفکر انتقادی شامل هشت ویژگی می‌شود: پرسیدن سوال، تعریف یک مشکل، بررسی شواهد، تجزیه و تحلیل فرضیهها و سوگیری‌ها، اجتناب از استدلال احساسی، اجتناب از ساده‌سازی بیش از حد، در نظر گرفتن سایر تفاسیر و تحمل ابهام.
این روزها به دلیل پیشرفت تکنولوژی حجم زیادی از اطلاعات در اختیار همه افراد قرار می‌گیرد. ما نباید گیرنده منفعل اطلاعات باشیم؛ بلکه باید بتوانیم آن‌ها را به دقت بررسی کنیم.
