6 نکته‌ای که همه باید درباره وسواس فکری-عملی (OCD) بدانند

در بعضی موارد، طبیعی است که قفل بودن درب‌ها یا خاموش بودن اتو را بررسی کنید یا حتی نگران آلودگی با انواع میکروب‌ها باشید؛ حتی گاهی اوقات ممکن است دچار افکار ناخوشایند یا خشونت‌آمیز شوید؛ اما اگر به وسواس فکری-عملی (OCD) مبتلا باشید، این نوع افکار و رفتارها به طور وسواس‌گونه رخ داده و زندگی روزمره شما را مختل می‌کنند.

وسواس فکری-عملی، نوعی اختلال اضطراب است که به شکل افکار غیرقابل کنترل و ناخواسته و رفتارهای تکراری که تصور می‌کنید مجبور به انجام آن‌ها هستید، بروز می‌کند. در بیشتر موارد، مردان علائم OCD را در دوران کودکی نشان می‌دهند؛ اما معمولا زنان در بزرگسالی به آن مبتلا می‌شوند. در این مقاله از ایده آل مگ با ما همراه باشید تا با مهم‌ترین نکات درباره OCD آشنا شده و اطلاعات کاملی درباره علل و علائم آن کسب کنید.

اختلال وسواس چیست؟

اختلال وسواس، یکی از انواع اختلال شخصیت است که مبتلایان به آن افکار، احساسات یا تصاویر ناخواسته و مکرر را تجربه می‌کنند (وسواس فکری) و در پاسخ، به رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری یا اجباری می‌پردازند (وسواس عملی). ممکن است OCD در کودکی شروع شود؛ اما غالبا در دوران نوجوانی یا اوایل بزرگسالی تجلی می‌یابد.

غالبا فرد مبتلا به منظور از بین بردن یا کاهش تاثیر وسواس کاری را به طور موقت انجام می‌دهد. عدم انجام این کار باعث پریشانی فرد می‌شود. شدت اختلال وسواس می‌تواند در افراد مختلف، متفاوت باشد. درمان نکردن این اختلال باعث محدود شدن عملکرد و توانایی فرد در محل کار، مدرسه یا خانه می‌شود.

تخمین زده می‌شود که اختلال وسواس بیش از دو درصد بزرگسالان را در برهه‌ای از زندگی تحت تاثیر قرار می‌دهد. این مشکل می‌تواند با شرایط دیگری از جمله اختلالات اضطرابی، افسردگی و اختلالات تغذیه همراه باشد. اختلال وسواس بیشتر در افرادی مشاهده می‌شود که به سایر بیماری‌های روانی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دو قطبی و اختلال هراس مبتلا هستند.

انواع وسواس

اختلال وسواس از دو بخش شامل وسواس فکری و وسواس عملی تشکیل می‌شود:

وسواس فکری

وسواس فکری به افکاری اشاره دارد که به طور ناخواسته و علیرغم میل باطنی شما به طور مکرر به ذهنتان خطور می‌کنند؛ به طوریکه، قادر به رهایی از آن‌ها نیستید. این افکار وسواس‌گونه زندگی روزمره را مختل می‌کنند. علاوه بر این، باعث ناراحتی و آشفتگی شما شده و انجام کارهای مختلف را برایتان دشوار می‌کنند. حتی زمانی که می‌دانید این افکار واقعی نیستند، ممکن است همچنان نگران باشید که در واقعیت رخ دهند.

وسواس فکری انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

وسواس درباره آلودگی‌ها

این نوع وسواس به نگرانی نسبت به چیزهایی که می‌توانند شما را آلوده یا بیمار کنند، مربوط می‌شود، از جمله:

• گرد و خاک
• مایعات بدن مثل خون یا ادرار
• آلودگی‌های زیست محیطی
• میکروب‌ها
• مواد شیمیایی خانگی مثل پاک‌کننده‌های شیمیایی و اسپری دافع حشرات

وسواس درباره رفتارهای ممنوعه

این نوع وسواس که به شکل تصاویر یا تمایلات مختلف ظاهر می‌شود، می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد؛ چون عیلرغم اینکه به طور مداوم در ذهن شما تکرار می‌شوند، می‌دانید که نمی‌خواهید به آن‌ها عمل کنید. افکار مربوط به رفتارهای ممنوعه شامل موارد زیر می‌شود:

• افکار جنسی درباره اعضای خانواده، کودکان یا هر نوع فعالیت جنسی پرخاشگرانه یا مخرب
• افکار ناخواسته درباره رفتارهای جنسی که به آن‌ها علاقه ندارید
• نگرانی درباره رفتار کردن با دیگران به شیوه خشونت‌آمیز
• ترس از رفتارهای کفرآمیز یا توهین و بی‌احترامی نسبت به خدا
• ترس از اینکه رفتارهای عادی اشتباه یا غیراخلاقی باشند

به خاطر داشته باشید که فکر کردن به این موضوعات به این معنی نیست که فرد به آن‌ها عمل خواهد کرد. در حقیقت، چیزی که وسواس فکری را به یک مشکل آزاردهنده تبدیل می‌کند این است که این نوع افکار علیرغم میل باطنی شخص به ذهن او خطور می‌کنند.

وسواس درباره از دست دادن کنترل یا عمل به تمایلات نوسانی

اگر به وسواس فکری مبتلا باشید، یکی از نگرانی‌های رایج شما این است که مبادا به افکار مزاحم خود عمل کنید. به عنوان مثال، نسبت به موضوعات زیر نگران هستید:

• صدمه زدن به خود یا دیگران
• سرقت یا نقض سایر قوانین
• پرخاشگری، بی‌ادبی یا دشنام دادن

ابتلا به این نوع وسواس فکری به معنی عمل کردن به آن نیست.

وسواس فکری درباره مواردی که به طور تصادفی باعث آسیب و صدمه می‌شوند

در صورت ابتلا به این نوع وسواس همیشه نگران هستید که باعث بروز تصادف یا فاجعه شوید. بعضی از نمونه‌های این وسواس عبارتند از:

• استفاده تصادفی از یک ماده اشتباه، به عنوان مثال استفاده از یک ماده سمی هنگام پخت و پز
• تصادف کردن با یک انسان یا حیوان در هنگام رانندگی
• روشن گذاشتن اجاق گاز یا سایر وسایل برقی و بروز آتش‌سوزی
• قفل نکردن درب منزل یا محل کار و در نتیجه بروز سرقت

سایر انواع وسواس فکری

وسواس فکری می‌تواند به شکل‌های زیر هم ظاهر شود:

• ترس از فراموش کردن موضوعات مهم
• حساس بودن نسبت به اینکه اشیاء یا مبلمان در یک جهت خاص یا با یک ترتیب خاص چیده شوند
• حساس بودن نسبت به اینکه اشیاء به طور متقارن قرار بگیرند
• نگرانی از اینکه چیزهایی که دور ریخته می‌شوند مهم باشند یا در آینده به آن‌ها نیاز باشد

وسواس عملی

به واکنش‌های وسواس‌گونه ذهنی یا رفتاری که نسبت به وسواس فکری شکل می‌گیرند، وسواس عملی گفته می‌شود. معمولا مبتلایان به اختلال وسواس به طور همزمان از وسواس فکری و وسواس عملی رنج می‌برند (وسواس فکری-عملی)؛  با این حال، این احتمال وجود دارد که فقط علائم وسواس فکری یا فقط علائم وسواس عملی را داشته باشید.

اگر به وسواس عملی مبتلا باشید، احساس می‌کنید که باید یک رفتار را حتی علیرغم میل باطنی خود بارها و بارها تکرار کنید. این موضوع می‌تواند ساعت‌ها از وقت شما را در طی روز بگیرد. انجام این رفتارها باعث تسکین وسواس می‌شود؛ اما معمولا این احساس کوتاه مدت است.  

گاهی اوقات، وسواس عملی به وسواس فکری مرتبط است. به عنوان مثال، ممکن است به دلیل افکار نگرانی که درباره سرقت دارید، چند بار درب ورودی را بررسی کنید تا مطمئن شوید که آن را قفل کرده‌اید.

در بعضی موارد هم وسواس عملی ارتباطی به وسواس فکری ندارد. به عنوان مثال، قبل از خروج از منزل به قسمت خاصی از دیوار چند ضربه می‌زنید؛ چون احساس می‌کنید که این کار از بروز تصادف رانندگی در مسیر جلوگیری می‌کند. وسواس عملی همانند وسواس فکری به چند دسته اصلی تقسیم می‌شود:

نظافت و شست‌و‌شو

وسواس عملی مربوط به نظافت به صورت تمیز کردن قسمت‌هایی از محیط یا بدن ظاهر می‌شود، از جمله:

• شستن مکرر دست‌ها
• اجتناب از لمس اشیاء خاص یا افراد برای جلوگیری از آلودگی
• پیروی از یک روش خاص برای شست‌وشو
• پیروی از آداب بهداشتی خاص که بیشتر مردم آن را افراطی می‌دانند
• تمیز کردن منزل، محیط کار یا سایر مکان‌ها به طور مکرر یا به دفعات مشخص

بررسی و چک کردن

این نوع وسواس شامل موارد زیر می‌شود:

• مرور مکرر کارها برای اینکه مطمئن شوید اشتباه نکرده‌اید
• اطمینان از خاموش بودن لوازم خانگی
• اطمینان از قفل بودن درب‌ها و پنجره‌ها
• بررسی کردن بدن برای اینکه مطمئن شوید علائم یک بیماری خاص را ندارید

وسواس عملی ذهنی

نمونه‌هایی از وسواس عملی ذهنی عبارتند از:

• دعا کردن
• شمردن تا یک عدد خاص
• تکرار کلمات یا اعداد با یک الگوی خاص یا به تعداد دفعات مشخص
• مرور بیش از حد وقایع یا گفتگوها

تکرار کردن

در صورت ابتلا به این نوع وسواس عملی، انجام کارها را به دفعات معین یا تا زمانی که همه چیز درست به نظر برسد، تکرار می‌کنید، به عنوان مثال:

• انجام کارها به تعداد دفعات خاص
• لمس کردن قسمت‌هایی از بدن به دفعات مکرر یا با ترتیب خاص
• لمس کردن اشیاء هنگام ورود به اتاق و خروج از آن
• چیدمان اشیاء در یک جهت خاص یا با یک الگوی خاص
• تکرار حرکات بدن، مانند پلک زدن به تعداد دفعات مشخص

علت ایجاد وسواس فکری-عملی

دلایل اصلی ابتلا به اختلال وسواس به طور دقیق مشخص نیست؛ اما گفته می‌شود که هم عوامل ژنتیکی و هم عوامل محیطی در بروز آن نقش دارند. افرادی که والدین، ​​خواهر و برادر یا فرزند مبتلا به اختلال وسواس دارند، بیش از سایرین در معرض ابتلا به آن هستند. مطالعات روی دوقلوها نقش عوامل ژنتیکی را در بروز این اختلال تائید می‌کند.

بدرفتاری جسمی یا جنسی نسبت به کودک و سایر حوادث آسیب‌زایی که در دوران کودکی رخ می‌دهند، با این اختلال مرتبط هستند. بعضی کودکان بعد از ابتلا به عفونت‌های استرپتوکوکی دچار OCD می‌شوند. به این نوع مشکلات روانی که به طور ناگهانی بعد از عفونت استرپتوکوکی رخ می‌دهند، اختلالات عصبی روانی ناشی از استرپتوکوک در کودکان (PANDAS) می‌گویند.

علائم وسواس فکری-عملی

کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات رونی (DSM)، یک کتاب راهنما است که به طور گسترده توسط متخصصان بهداشت روان برای تشخیص بسیاری از بیماری‌های مربوط به سلامت روان مورد استفاده قرار می‌گیرد. معیارهای تشخیصی DSM-5 برای OCD شامل وسواس فکری، وسواس عملی (اجبار) یا هر دو می‌شود که علائم آن عبارتند از:

وسواس فکری

آرزوها یا تصاویر تکراری هستند که به صورت مزاحم و ناخواسته تجربه می‌شوند. این تجربه در بیشتر افراد باعث اضطراب یا پریشانی می‌شود. در این شرایط، فرد سعی می‌کند با یک فکر یا عمل متفاوت آن‌ها را نادیده بگیرد، سرکوب کند یا خنثی کند.

اجبار

رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری هستند که فرد در پاسخ به وسواس مجبور به انجام آن‌ها می‌شود. افراد مبتلا به OCD به منظور مقابله با اضطراب و ناراحتی یا جلوگیری از بروز یک واقعه یا موقعیت خطرناک، این رفتارها را انجام می‌دهند.

اجبار شامل رفتارهایی مانند شست‌وشو، شمارش اشیاء یا بررسی قفل بودن درب یا خاموش بودن اجاق گاز می‌شود. علاوه بر این، ممکن است اجبار شامل اعمال ذهنی باشد که از نظر ظاهری قابل مشاهده نیستند. اجبار می‌تواند به طور موقت احساساتی را که ناشی از وسواس هستند، از جمله اضطراب و پریشانی را از بین ببرد.

گاهی اوقات، بیماران مبتلا به OCD از افراد، مکان‌ها یا مواردی که ممکن است وسواس و اجبار را در پی داشته باشند، دوری می‌کنند. این افراد همچنین دارای باورهای ناكارآمدی هستند كه می‌تواند شامل افزایش احساس مسئولیت، كمال‌گرایی یا دیدگاه اغراق‌آمیز درباره اهمیت افكار آزاردهنده باشد.

افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری در میزان بینش خود نسبت به شرایط متفاوت هستند. کسی که بینش خوبی دارد ممکن است تشخیص دهد که باورهای مربوط به اختلال وسواس فکری در واقع درست نیستند. کسی که بینش ضعیف‌تری داشته باشد ممکن است فکر کند که چنین اعتقاداتی درست است یا احتمالا واقعیت دارد. شدت علائم ممکن است با گذشت زمان متفاوت باشد. اما در صورت عدم درمان این اختلال می‌تواند سال‌ها یا دهه‌ها ادامه یابد.

معمولا افراد مبتلا به اختلال وسواس سایر بیماری‌های روانی را هم تجربه می‌كنند. تخمین زده می‌شود که در حدود سه چهارم بزرگسالان مبتلا به OCD در برهه‌ای از زندگی خود یک نوع اختلال اضطراب (مانند اختلال اضطراب عمومی یا اختلال هراس) را تجربه می‌کنند. همچنین بیش از نیمی از آن‌ها به اختلال افسردگی یا اختلال دو قطبی و 30 درصد آن‌ها به اختلال تیک مبتلا هستند.

درمان وسواس فکری-عملی

معمولا اختلال وسواس با روان درمانی، مصرف دارو یا استفاده از هر دو روش به طور همزمان درمان می‌شود. درمان شناختی رفتاری (CBT) که برای معالجه طیف وسیعی از اختلالات استفاده می‌شود و مواجهه‌سازی و پیشگیری از پاسخ عملی (ERP) که نوع خاصی از CBT است، در درمان اختلال وسواس کاربرد دارند.

در ERP، فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری در معرض افکار یا موقعیت‌هایی قرار می‌گیرد که باعث اضطراب یا وسواس و اجبار می‌شوند. با انجام این کار،  بیمار می‌آموزد که درگیر اجبارهای معمول نشود. هدف از این رویکرد این است که به تدریج اضطراب ناشی از چنین افکار و تمایلاتی کاهش یابد و بیمار بتواند علائم OCD را بهتر مدیریت کند.

داروهای موسوم به مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SRIs) و مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) هم برای درمان اختلال وسواس استفاده می‌شوند. این داروها شامل داروهای ضد افسردگی قدیمی شامل کلوميپرامين و داروهای جدید همچون فلوکستین، فلووکسامین و سرترالین می‌شوند. تصور می‌شود که داروهای SSRIs میزان سروتونین را در مغز افزایش می‌دهند. ممکن است حدود ۱۲ هفته طول بکشد تا این داروها بتوانند علائم اختلال وسواس فکری را بهبود بخشند.

چند نکته درباره وسواس فکری-عملی

مردم از فیلم‌ها یا نمایش‌های تلویزیونی ایده‌های نادرستی درباره اختلالات روانی می‌گیرند. فرهنگ عامه غالبا زندگی با اختلال روانی را ساده تصور می‌کند. بسیاری از مردم دانش و درک خود را از OCD با برنامه‌های تلویزیونی محبوب به دست می‌آورند؛ در نتیجه، احتمالا اختلال وسواس یکی از مشکلاتی است که بیش از بقیه اختلالات روانی برداشت‌های نادرستی درباره آن وجود دارد.

6 نکته مهم درباره OCD که می‌تواند به درک بهتر این اختلال کمک کند، عبارتند از:

1. تعریف اختلال وسواس فکری- عملی

بیایید با تعریف روشنی از OCD شروع کنیم. موسسه ملی سلامت روان آمریکا اختلال وسواس فکری-عملی را نوعی اختلال شایع، مزمن و طولانی مدت توصیف می‌کند که در آن فرد دارای افکار (وسواس فکری) و رفتارهای (وسواس عملی) غیرقابل کنترل است که احساس می‌کند باید آن‌ها را چند بار تکرار کند.

وسواس می‌تواند روی هر چیزی متمرکز شود. غالبا وسواس عملی به طور مستقیم با وسواس فکری ارتباط دارد. به عنوان مثال، اگر بیمار درباره امنیت یکی از نزدیکان خود وسواس داشته باشد، ممکن است احساس کند که هر ۱۰ دقیقه یکبار باید به او پیام دهد تا از سلامتش مطمئن شود.

2. OCD فقط درباره تمیزی نیست

بعضی افراد به اشتباه معتقدند كه اگر كسی OCD داشته باشد، بسیار مرتب و تمیز است. اگرچه بسیاری از وسواس‌ها و اجبارها به پاکیزگی مربوط می‌شوند (مثلا شستن بیش از حد دست‌ها در افرادی که وسواس میکروب‌ دارند)، اما بسیاری از آن‌ها چنین نیستند. هر فردی که از اختلال وسواس فکری- عملی رنج می‌برد، وسواس‌هایی را تجربه می‌کند که مختص خود او است. علاوه بر این، اگر شخصی در تمیز نگه داشتن خانه یا آپارتمان خود کمی دقت دارد، لزوما به این معنا نیست که به OCD مبتلا است.

3. اختلال وسواس فکری- عملی قابل درمان است

اختلال وسواس می‌تواند زندگی بیماران و خانواده‌های آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد، اما این اختلال قابل درمان است. معمولا EPR که نوع خاصی از درمان شناختی رفتاری است، برای معالجه این افراد پیشنهاد می‌شود.

در EPR، بیماران تحت هدایت یک متخصص درمانگر معتبر با محرک‌های خاصی که در تحریک افکار وسواسی نقش دارند، روبرو می‌شوند. سپس تلاش می‌کنند که اضطراب ناشی از این محرک‌ها را کاهش دهند تا مجبور به انجام رفتارهای وسواس‌گونه نشوند.

همراه با EPR، مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین(SSRI)  هم می‌توانند در درمان OCD موثر باشند. تقریبا سه دهه است که این داروها به طور موثر به بیماران مبتلا به OCD کمک می‌کنند.

4. گاهی اوقات این درمان‌ها موثر نیستند، اما گزینه‌های دیگری هم وجود دارد

در حالی که EPR و SSRI به درمان بخش بزرگی از بیماران کمک می‌کنند، بیمارانی وجود دارند که این گزینه‌های درمانی برای آن‌ها موثر نیست. خوشبختانه گزینه‌های دیگری هم موجود است. یکی از این گزینه‌ها تحریک عمیق مغز  (TMS)  است که یک درمان غیر‌تهاجمی محسوب شده و عوارض جانبی بسیار کمی دارد.

TMS شامل نشستن در زیر کلاهی است که پالس‌های الکترومغناطیسی را به قسمت‌های خاصی از مغز منتقل می‌کند. بیمارانی که تحت درمان باTMS  قرار می‌گیرند، هر روز به مدت 6 هفته به روانپزشک خود مراجعه می‌کنند.

نتایج یک مطالعه نشان می‌دهد علائم بیمارانی که تحت درمان با TMS قرار گرفته‌اند ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده و حتی ۱۰ هفته پس از پایان درمان، بیماران کاهش بیشتری در شدت علائم را تجربه می‌کنند. اگرچه TMS اغلب اولین گزینه برای درمان نیست، اما موثر است و به طور بالقوه می‌تواند به بیمارانی که از روش‌های دیگر  جواب نگرفته‌اند، کمک  کند.

5. دانشمندان همچنان درباره OCD در حال تحقیق هستند

از سال 1989 که اولین داروی SSRI مورد تائید قرار گرفت، جامعه روانپزشکی به لطف تلاش محققان در سراسر جهان گام‌های قابل توجهی در درمان OCD برداشته است. به دلیل این تحقیقات، عوارض جانبی مرتبط با داروها در حال بهبود بوده و فناوری‌های جدید مانند TMS کشف شده‌اند. هرچه ما درک بیشتری درباره این اختلال داشته باشیم، به طور موثرتری می‌توانیم آن را درمان کنیم؛ بنابراین، اگرچه امروزه اختلال وسواس قابل درمان است، اما تلاش برای درک بهتر این بیماری به ایجاد درمان‌های موثرتر کمک می‌کند.

6. افراد مبتلا به OCD می‌توانند زندگی شادی داشته باشند

حتی برای افرادی که با مصرف دارو راحت نیستند، گزینه‌های درمانی دیگری وجود دارد. روش‌های بسیاری وجود دارد که به بیماران کمک می‌کند وسواس خود را برطرف کرده و تمرکزشان را به سمت یک زندگی سالم و شاد سوق دهند.

کلام پایانی

در این مقاله به این موضوع پرداختیم که OCD یا اختلال وسواس فکری چیست و چه عواملی در بروز آن نقش دارند. OCD، یک نوع اختلال روانی است که به صورت افکار آزاردهنده، مزاحم و وسواس‌گونه و رفتارها و اعمال ذهنی تکراری و اجباری بروز می‌کند.

اگر OCD به خصوص نوع متوسط یا شدید آن درمان نشود، علائم بیماری به تدریج بدتر می‌شود؛ بنابراین، هر شخصی که علائم OCD را تجربه می‌کند باید درمان تخصصی دریافت کند.

سوالات متداول