همه آنچه در مورد بیماری سل باید بدانید !

سل هم‌چنان در حال قربانی گرفتن در میان انسان‌ها است. اگرچه بهبود شرایط زندگی و کشف انواع آنتی‌ بیوتیک‌ها، گسترش این بیماری را نسبت به گذشته کمتر کرده‌اند، اما سل کماکان یکی از 10 دلیل اصلی مرگ و میر در جهان محسوب می‌شود.

اگر فکر می‌‌کنید که سل دیگر یک تهدید مهم برای زندگی بشر محسوب نمی‌شود، سخت در اشتباهید! جالب است بدانید که این بیماری خطرناک، اصلی‌ترین دلیل فوت بر اثر یک عامل عفونی به شمار می‌رود. بالاتر از ویروس HIV و ایدز!

در این مقاله از مجله اینترنتی ایده آل مگ قصد داریم به بررسی سل، علائم و عوامل آن و راه‌های کنترل این بیماری بپردازیم. تا پایان با ما همراه باشید تا هر آن‌چه که لازم است در مورد بیماری سل بدانید را در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.

سل چیست ؟

سل  نوعی بیماری عفونی است که معمولا ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ البته می‌تواند روی سایر اندام‌ها هم اثر منفی داشته باشد. این بیماری، هنگام گسترش باکتری‌ها از طریق قطرات موجود در هوا ایجاد می‌شود.

به طور معمول فرد ممکن است بعد از استنشاق باکتری “Mycobacterium tuberculosis” به این بیماری مبتلا شود. زمانی که سل به ریه‌ها برسد و بر روی آن‌ها اثر بگذارد، می‌تواند به یک بیماری واگیردار تبدیل شود. البته سل تنها زمانی منتقل می‌شود که فرد در ارتباط نزدیک با یک بیمار قرار بگیرد.

بیماری سل در پاره‌ای از موارد می‌تواند کشنده باشد؛ اما به طور معمول قابل درمان است. از اواسط دهه 1980 میلادی شیوع بیماری سل دوباره در سراسر جهان رو به افزایش رفت. سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است که در سال 2109 بیش از 10 میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا شده‌ و 1.4 میلیون نفر، جان خود را از دست داده‌اند.

انواع بیماری سل

داشتن عفونت سل، همیشه به این معنی نیست که شما بیمار هستید، به صورت کلی، این بیماری، به دو نوع سل نهفته و سل فعال تقسیم می‌شود:

سل نهفته

یک فرد ممکن است باکتری سل را در بدن خود داشته باشد؛ اما هرگز علائم بیماری را از خود بروز ندهد. در بسیاری از افراد، سیستم ایمنی بدن می‌تواند در مقابل باکتری‌ها مقاومت کرده و اجازه ظهور بیماری را ندهند.

در این حالت فرد ممکن است هیچ وقت علائم بیماری را نشان ندهد؛ اما به هرحال به درمان نیاز دارد. باکتری سل در این حالت از فردی به فرد دیگر، منتقل نخواهد شد.

سل فعال

بعضی وقت‌ها، بدن انسان قادر به مهار باکتری سل نخواهد بود. این اتفاق به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن بر اثر بیماری یا استفاده از داروهای خاص رخ می‌دهد.

در این حالت باکتری‌ها در بدن شروع به تکثیر نموده و باعث بروز علائم می‌شوند. پزشکان به این حالت، سل فعال می‌گویند. فردی که به سل فعال مبتلا شده باشد؛ می‌تواند این بیماری را به دیگران نیز منتقل نماید.

نکته: بدون دخالت‌های پزشکی، سل در 11 درصد از افرادی که باکتری وارد بدن آن‌ها می‌شود؛ فعال می‌شود.

خطر فعال شدن باکتری سل، در افراد زیر بیش از سایرین است:

• افرادی که سیستم ایمنی بدن آن‌ها ضعیف شده است
• کسانی که بین 2 تا 5 سال از ورود باکتری به بدن آن‌ها گذشته باشد
• افراد مسن و کودکان
• افرادی که از داروهای تزریقی استفاده می‌کنند
• افرادی که در گذشته در مقابل بیماری سل ایمن نشده‌اند

علت ایجاد بیماری سل

عامل ایجاد بیماری سل، یک باکتری به نام “M. tuberculosis” است. زمانی که سل روی ریه‌های فرد بیمار تاثیر می‌گذارد، او می‌تواند با سرفه‌ کردن، خندیدن، بیرون ریختن آب دهان یا صحبت کردن، بیماری را منتشر کند.

قابل قبول‌ترین نظریه در مورد پیدایش M. tuberculosis به اهلی کردن گاوها توسط انسان مربوط می‌شود. به نظر می‌رسد از زمانی که انسان تصمیم گرفت گاوها را وارد زندگی خود کند، بیماری سل هم با او همراه شد.

گسترش شهرنشینی در اروپای غربی و نزدیک‌تر شدن انسان‌ها به هم‌دیگر، باعث شد سل به شکل فراگیری جوامع آن زمان را درگیر کند. در تاریخ از این اتفاق به عنوان طاعون سفید یاد می‌شود. بر اساس پیش‌بینی‌ها بیش از یک چهارم جمعیت جهان در آن دوره، بر اثر سل جان باختند.

در سال‌های اخیر، روند کنترل این بیماری رشد چشم‌گیری داشته است. اما سل همچنان نرخ مرگ و میر 10 میلیون نفر در سال در سراسر جهان را ثبت می‌کند.

همانطور که گفته شد، فقط افراد مبتلا به سل فعال می‌توانند این بیماری را منتقل کنند. با این حال افرادی که تحت درمان قرار می‌گیرند، بعد از 2 هفته دیگر نمی‌توانند ناقل بیماری باشند.

علائم بیماری سل

سل پنهان ممکن است با هیچ علامتی همراه نباشد و حتی در آزمایش اشعه ایکس نیز خود را نشان ندهد. با این حال، با آزمایش خون می‌توان پی برد که فرد به این نوع سل مبتلا شده است یا خیر .

زمانی که این بیماری در بدن فرد، به سل فعال تبدیل شود، ممکن است با علائم زیر همراه باشد:

1. سرفه‌هایی که بیش از 3 هفته طول بکشند.
2. احساس درد در قفسه سینه
3. سرفه‌های خونی
4. احساس خستگی دائمی
5. عرق شبانه
6. تب و لرز
7. از دست دادن اشتها
8. کاهش وزن

در صورت مشاهده هر کدام از این علائم یا ترکیبی از آن‌ها، حتما به پزشک مراجعه کنید. همچنین در صورت احساس درد شدید در قفسه سینه، بلافاصله درخواست فوریت‌های پزشکی کنید.

آیا بیماری سل واگیردار است؟

سازمان جهانی بهداشت، سل را یک بیماری همه‌گیر معرفی می‌کند؛ به این معنی که به راحتی می‌تواند در میان انسان‌ها، منتقل شود. همان‌طور که در قسمت‌های قبل نیز اشاره شد، افرادی که سل فعال مبتلا شوند، این بیماری را به دیگران هم انتقال می‌دهند.

هنگامی که فرد باکتری M. tuberculosis را تنفس می‌کند، این باکتری وارد ریه‌ها شده و در آن‌جا مستقر می‌شود. سپس از طریق خون، به سایر قسمت‌های بدن از جمله کلیه‌ها و مغز حرکت می‌کند.

بیماری سل در ریه‌ها یا گلو، می‌تواند عفونی باشد؛ به این معنی که باکتری‌ها می توانند به افراد دیگر منتقل شوند. سل در سایر قسمت‌های بدن مانند کلیه یا ستون فقرات، معمولا عفونی نیست.

عوامل خطر بیماری سل

برخی از افراد، بلافاصله بعد از آلوده شدن به باکتری M. tuberculosis و قبل از آن‌که سیستم ایمنی بدن بتواند به مبارزه با آن بپردازد (معمولا چند هفته) به بیماری سل مبتلا می‌شوند. این در حالیست که تعدادی دیگر ممکن است بعد از چند سال و بر اثر ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن، تحت تاثیر این بیماری قرار بگیرند.

به طور کلی، افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند یا به ویروس HIV مبتلا شده‌اند، بسیار بیشتر از سایرین، در معرض ابتلا به بیماری سل قرار دارند. افرادی که احتمال ابتلا به این بیماری در آن‌ها بالاتر است، به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

1. افرادی که به تازگی به باکتری سل مبتلا شده‌اند.
2. افرادی که بر اثر سایر بیماری‌ها، سیستم ایمنی ضعیفی دارند.

علاوه بر مورد بالا، سایر افرادی که خطر ابتلا به سل در آن‌ها بیشتر است عبارتند از:

1. افرادی که اخیرا با یک فرد مبتلا به سل دیدار داشته‌اند.
2. کسانی که در مناطقی با نرخ بالای سل زندگی می‌کنند.
3. کودکان زیر 5 سال که آزمایش سل آن‌ها مثبت است.
4. بی‌خانمان‌ها، مصرف کنندگان مواد مخدر تزریقی
5. افراد مبتلا به عفونت HIV

همان‌‌طور که اشاره شد، سیستم ایمنی ضعیف، یکی از مهم‌ترین عوامل خطر بیماری سل محسوب می‌شود. موارد زیر می‌توانند سیستم ایمنی بدن فرد را ضعیف کنند:

1. عفونت HIV
2. سوء مصرف مواد
3. دیابت قندی
4. بیماری‌های شدید کلیه
5. کم وزنی شدید
6. سرطان سر و گردن
7. …

فراتر از ریه ها

همانطور که گفته شد سل معمولا روی ریه‌ها تاثیر می‌گذارد، اما در بعضی افراد، ممکن است به سایر اندام‌ها نیز حمله کند. این اتفاق بیشتر در افرادی با سیستم ایمنی ضعیف رخ خواهد داد. موارد زیر نیز می‌توانند از علائم حمله سل به سایر اندام‌های بدن باشند:

• غدد لنفاوی متورم
• درد شکم
• درد مفاصل و استخوان
• گیجی
• سردرد مداوم
• تشنج

آزمایشات و نحوه تشخیص بیماری سل

همان‌طور که گفته شد سل پنهان ممکن است هیچ علامتی از خود نشان ندهد؛ اما باکتری در آزمایش تشخیص سل خود را نشان دهد. افراد زیر باید درخواست آزمایش تشخیص بیماری سل دهند:

• با افراد مبتلا به بیماری سل در رفت و آمد بوده است
• در کشوری با میانگین سل بالا قرار داشته است
• در محیطی کار کرده است که سل در آن حضور داشته است

پزشک در مورد هرگونه علائم و سابقه پزشکی فرد سؤال خواهد کرد. آن‌ها همچنین معاینه جسمی را انجام می‌دهند که شامل گوش دادن به ریه‌ها و بررسی تورم در غدد لنفاوی است. برای تشخیص بیماری سل معمولا از دو آزمایش زیر استفاده می‌شود:

• تست پوست
• آزمایش خون

البته هیچ‌‎کدام از این آزمایش‌ها نمی‌توانند مشخص کنند که سل در بدن فرد فعال است یا پنهان. برای تشخیص فعال بودن سل، پزشک ممکن است آزمایش خلط و یا اشعه ایکس قفسه سینه را تجویز کند.

تذکر: هر فرد مبتلا به سل اعم از اینکه سل وی پنهان باشد و یا فعال، نیاز به درمان خواهد داشت.

درمان بیماری سل

این بیماری در صورت تشخیص به موقع و به وسیله آنتی بیوتیک‌ها، قابل درمان خواهد بود. نوع مناسب آنتی بیوتیک و طول مدت درمان به موارد زیر بستگی خواهد داشت:

• سن و سلامت کلی فرد
• نهان یا فعال بودن سل
• محل عفونت
• آیا سل فرد به دارو مقاوم است یا خیر

درمان سل نهفته ممکن است در موارد مختلف، متفاوت باشد. این درمان، گاهی اوقات به صورت مصرف آنتی بیوتیک یک بار در هفته و به مدت 12 هفته، یا مصرف هر روزه آنتی بیوتیک به مدت 9 ماه.

حتی در صورت از بین رفتن علائم نیز فرد باید به صورت کامل دوره درمان خود را طی کند. قطع داروها قبل از اتمام دوره، ممکن است باعث شود بعضی از باکتری‌ها در بدن فرد زنده بمانند و در برابر آنتی بویتیک‌ها مقاوم شوند. در این حالت ممکن است فرد به سل مقاوم در برابر دارو مبتلا شود.

رایج‌ترین داروهای مورد استفاده برای درمان سل عبارتند از:

1. ایزونیازید (Isoniazid)
2. ریفامپین (Rifampin)
3. اتامبوتول (Ethambutol)
4. پیرازینامید (Pyrazinamide)

اگر مبتلا به سل مقاوم به دارو هستید، باید از ترکیبی از آنتی بیوتیک‌ها به نام فلوروکینولون و داروهای تزریقی مانند آمیکاسین یا کاپرئومایسین (Capastat) به مدت 20 تا 30 ماه استفاده کنید.

از جمله داروهایی که ممکن است برای کاهش مقاومت بیماری سل به درمان تجویز شود، عبارتند از:

1. Bedaquiline (Sirturo)
2. Linezolid (Zyvox)

عوارض جانبی بیماری سل

به طور کلی، عوارض جانبی شدید برای داروهای سل شایع نیستند؛ اما در صورت بروز می‌توانند خطرناک باشند. این نکته را هم فراموش نکنید که تمام این داروها، می‌توانند برای کبد، مضر باشند.

در صورت مشاهده هر کدام از علائم زیر، بلافاصله به پزشک مراجعه کنید:

1. تهوع یا استفراغ
2. بی‌اشتهایی شدید
3. زردی (زرد شدن رنگ پوست)
4. ادرار تیره
5. کبودی یا خونریزی
6. تاری دید

پیشگیری از ابتلا به سل

افرادی که به بیماری سل فعال مبتلا شده‌اند؛ برای جلوگیری از انتقال بیماری به دیگران باید اقدامات زیر را انجام دهند:

• به محض تشخیص بیماری، خود را تحت درمان قرار دهند.
• تا زمانی که خطر انتقال بیماری وجود دارد، خود را از دیگران دور نگه دارند.
• با استفاده از ماسک، دهان و بینی خود را بپوشانند.

واکسیناسیون برای جلوگیری از ابتلا به سل

در بعضی از کشورها، کودکان واکسیناسیون ضد سل (واکسن باسیلوس کالمت گورین) را به عنوان بخشی از یک برنامه منظم واکسیناسیون دریافت می‌کنند.

البته در سال‌های اخیر پزشکان این واکسیناسیون را فقط برای مناطقی که خطر ابتلای سل در آن‌ها زیاد است مناسب می‌دانند. به عبارتی بهتر با توجه به اثرات این واکسیناسیون، پزشکان در مناطق کم خطر از تجویز آن برای کودکان صرف نظر می‌کنند.

کلام آخر

سل هنوز در جوامع بشری ریشه کن نشده است و اصلا نباید نسبت به ابتلا به این بیماری مسری و خطرناک، بی‌تفاوت باشیم. شناخت دقیق این بیماری، می‌تواند به ما در کنترل آن جلوگیری کند.

در این مقاله به بررسی سیر تا پیاز بیماری سل پرداختیم. در صورتی که همچنان در این رابطه سوال یا ابهامی دارید، حتما در بخش نظرات همین مقاله با ما در میان بگذارید تا در اولین فرصت، پاسخ‌گوی شما عزیزان باشیم.

سوالات متداول