دیدنی های رشتخوار ؛ شهری کوچک اما کهن در خراسان رضوی
رُشتخوار (Roshtkhar) درشمال شرقی ایران و بخش مرکزی و متمایل به جنوب استان خراسان رضوی واقع گردیده است. فاصله رشتخوار با شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی، حدوداً ۲۰۰ کیلومتر تخمین زده می‌شود. این شهرستان، از قسمت‌های شمال و شمال شرقی و غربی با شهرستان تربت حیدریه ، ازشرق و جنوب شرقی با شهرستان خواف و درجنوب غربی و جنوب، با شهرستان گناباد هم‌جواری دارد.
شهرستان رشتخوار، در آبان ماه سال ۱۳۸۱ از شهرستان تربت حیدریه جدا و به شهرستان تبدیل شد. امروزه با گستردگی ۴۳۶۰ کیلومتر مربع وسعت و مرکزیت شهری به همین نام، دارای ۷۰ روستا، مزرعه، آبادی در دو بخش و ۴دهستان می‌باشد. بخش مرکزی آن را دو دهستان رشتخوار و آستانه، و بخش جنگل را هم دو دهستان جنگل و شعبه تشکیل می‌دهند.
آب و هوای این شهر، خشک و کویری بوده و زمستان‌های نسبتا سرد و تابستان‌های گرم دارد. شهرستان رشتخوار، 2172 هکتار زمینهای عرصه جنگلی و 15هکتار فضای سبز دارد و ارتفاع آن از سطح دریاهای آزاد، ۱۱۴۰ متر است. همچنین در این شهرستان، جمعیتی معادل ۶۵ هزار نفر ساکن هستند که از آن میان، ۲۰ درصد در نقاط شهری و ۸۰ درصد در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. در شهرستان رشتخوار پرورش دام، زنبور عسل و کرم ابریشم رواج دارد و با حفر بالغ بر ۱۰۰ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، توانسته‌اند انواع محصولات مختلف زراعی را نیز در منطقه کشت کنند.
وجه تسمیه شهرستان رشتخوار
درباره وجه تسمیه واژه رشتخوار، تعابیر و تفاسیر گوناگونی بیان شده است. برخی از افسانه‌ها نام رشتخوار را متاثر از اسب رستم یعنی رخش می‌دانند و آنرا رشخوار(رخشخوار) معرفی می‌کنند. در تعبیر دوم، کلمه رشتخوار از دو بخش (رشت)به ضم اول یعنی فروغ و روشنایی و (خوار) به معنی آفتاب آمده که در کل رشتخوار به معنی فروغ آفتاب تعبیر می‌شود که اتفاقا با موقعیت جغرافیایی شهر هم تناسب دارد.
خوب است بدانید که، تلفظ کلمه رشتخوار، در محل و عموما در بین مردم به ضم اول و بر وزن دشوار است که در این تلفظ، حرف (ت) از کلمه حذف می‌گردد. پس اصولا کمتر کسی کلمه را به صورت مکتوب آن، یعنی رشتخوار تلفظ می کند. بر این اساس، کلمه رشخوار بیشتر بر سر زبان اهالی این منطقه جاری است.
پیشینه تاریخی شهرستان رشتخوار
منابع موثق از جمله کشفیات و بررسی‌های باستان‌شناسی موید وجود زیستگاه‌های انسانی در این ناحیه از دوران‌های ما قبل تاریخ و تاریخی است. بدون تردید سرزمین رشتخوار در گذشته خود همواره مسکن و مأوای ساکنان این منطقه بوده است. از جمله آثار به جای مانده در مناطق مختلف آن، از دوره خوارزمشاهیان، تیموریان و صفویه بر رونق و آبادی این ناحیه در آن روزگار صحه می گذارد. علاوه بر آن، رشتخوار در سده های دوازدهم و سیزدهم هجری نیز به دلیل توجه حاکم وقت سلطان علی خان قرائی، در زمره مناطق آباد خراسان به شمار میرفت.
امروزه شهرستان رشتخوار، بیش از 250 نقطه تاریخی گردشگری را در خود جای داده که در ادامه به برخی از آنها خواهیم پرداخت. با ایده آل مگ همراه باشید.
جاذبه های گردشگری شهرستان رشتخوار
تفرجگاه و چشمه آب گرم گرماب
یکی از مناطق دیدنی رشتخوار، تفرجگاه و چشمه آب گرم گرماب است که با طبیعتی زیبا در فاصله 25 کیلومتری شهر رشتخوار ودر ارتفاعات روستای سعادت آباد قرار دارد. در اطراف این چشمه، چندین چشمه آب گرم دیگر نیز وجود دارد که زیبایی بی‌نظیری به آن بخشیده و منظره‌ای فوق‌العاده را پیش چشم بیننده قرار می‌دهد.
این منطقه زیبا دارای آبشاری خروشان با درختان پسته کوهی، زرشک، چنار کوهستان، بلوط، چشمه‌های آب گرم معدنی و گذرگاه‌های پر پیچ و خم در دل نهرهای آب زلال وگوارا است. مزار پیر یاهو از سالکان طریقت وتصوف و یکی از بزرگان دوران حضرت موسی هم، در همین منطقه و در بلندترین نقطه کوه و نزدیک به چشمه آبگرم، واقع شده است.
مسجد جامع تاریخی رشتخوار
مسجد جامع رشتخوار، از مهمترین جاذبه‌های تاریخی این شهر به حساب می‌آید. این مسجد تاریخی با صلابت، اکنون در خارج شهر و در جنوب شرقی شهر رشتخوار و در کنار جاده رشتخوار به خواف قرار دارد. عده‌ای این بنا را “خانقاه” نامیده‌اند، اما با توجه به یافته‌ها و کاوش‌های باستان شناسی، بنای مزبور مسجد یا مسجد مدرسه‌ای دو ایوانه است. قدمت بنا به دوران هخامنشیان می‌رسد و مرمتش در زمان تیموری انجام گرفت. برخی منابع اما، با توجه به پلان و مشخصات کلی بنا، مسجد را یک بنای دوره سلجوقی معرفی می‌کنند.
چیزی که امروزه از مسجد باقی مانده و می‌بینیم، گنبدخانه‌ای بزرگ، ایوانی وسیع و شبستانی به انضمام محرابی در گوشه جنوب غربی آن است. گنبدخانه به نسبت سالم‌تر از سایر بخش‌های بنا باقی مانده؛ طرح آن، در پایین مربع مستطیلی و در قسمت فوقانی با گوشه‌سازی به کثیرالاضلاع تبدیل شده و در نهایت، گنبدی آجری بر آن استوار شده و داخل گنبدخانه هم با تزئینات آجری مزین شده است. در زیر طاق‌نماها هم، کتیبه‌ای قرآنی و کمربندی به خط کوفی گچبری به چشم می‌خورد. در قسمت هشت ضعلی بنا نیز، چهار نورگیر تعبیه شده که نور مور نیاز را تامین می‌کند. در ضلع جنوبی گنبدخانه هم، محرابی زیبا تعبیه کرده‌اند.
آبشار علی آباد رشتخوار
در روستای علی‌آباد رشتخوار، یکی از زیباترین مناظر طبیعی این شهر را مشاهده خواهید کرد. آبشار دامنه روستای علی آباد، تفرجگاه بکر و جذابی را در اختیار گردشگران این منطقه قرار می‌دهد. دو طرف این آبشار با دیواره‌های طبیعی و با سنگلاخ‌ها که ارتفاع آن در بعضی نقاط به 50 متر نیز می‌رسد، احاطه شده و موقع بارندگی آب باران از دیواره‌ها جاری می‌شود.
طول این مسیر دیدنی، سه کیلومتر است و در ابتدای آن چشمه‌ای جوشان با آب زلال و گوارا و در اطراف آن رویش گیاهان متنوع و گل‌های رنگارنگ در سینه سخت صخره‌ها که برخی از آنها در منفذ سنگها روییده‌اند، چشمان هر بیننده‌ای را جلا می‌دهد. دامنه علی آباد که سرآغاز آن از دره بزرگی شروع می‌شود به تدریج با شیب تند و دره‌های کوچک متعدد پر پیچ و خم به طرف بالای کوه راه خود را ادامه می‌دهد و در مرور زمان فرسایش صخره‌ها سبب شده منطقه بالا دست در دامنه به صورت پلکانی شکل درآید.
خانه تاریخی قرائی (حاجی خان یاور)
یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی گردشگری شهر رشتخوار،خانه تاریخی قرائی است که به خانه حاجی خان یاور حاکم رشتخوار هم شهرت دارد. قدمت این خانه تاریخی زیبا به زمان قاجاریه می‌رسد. عمارت اصلی خانه، با وسعت 2200 مترمربع با توجه به کتیبه نصب گردیده در آن، در حدود سال 1344 هجری قمری ساخته شده و شامل ایوانی با شش ستون، تزئینات کاشیکاری و آجرکاری است که پوششی خاص و بسیار زیبایی به آن می‌دهد. فضای پیرامون حیاط مرکزی، به اتاق با شومینه های زیبای گچی، مطبخ، انباری و… اختصاص یافته و کوچه و فضای بیرونی خانه هم بسیار دیدنی جلوه می‌کند. این خانه تاریخی در خیابان امام خمینی شهرستان رشتخوار قرار دارد و هم اکنون بزرگترین موزه مردم شناسی شهرستان رشتخوار است.
پل سالار رشتخوار
از دیگر ابنیه تاریخی و دیدنی شهرستان رشتخوار، پلی آجری است که در ۲۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه به رشتخوار واقع شده و از یادگارهای معماری دوره قاجار می‌باشد. این اثر تاریخی رشتخوار، بین روستاهای سنگان و ملک آباد واقع شده و در گذشته محل عبور و تردد از رودخانه کال سالار بوده است. متاسفانه امروزه این رودخانه خشک شده و تنها در مواقعی، آب در آن جریان دارد. بنابر شواهد موجود، پل سالار به سعی و اهتمام حسن سالارخان یاور بنا شده است. پل سالار در فروردین ماه 1382 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
دره ییلاقی در ریز و غرق آب (کر غو)
در شمال غرب روستای فتح آباد رشتخوار، منطقه درریز و محله کرغاب، یکی از مناطق دیدنی رشتخوار را با چشمه هایی از دل کوه، ملاحظه خواهید کرد. دره ییلاقی و زیبای غرقاب، در فاصله تقریبی ۸ کیلومتری شمال شرقی شهر رشتخوار و در نزدیکی روستای فتح آباد واقع شده است. این ناحیه کوهستانی و وکوهپایه‌ای، دارای آب و هوایی مطلوب و مفرح است. رودخانه‌ای فصلی نیز، در فصول گرم سال باعث طراوت هوای این منطقه می‌شود. به دلیل آب وهوای مناسب، این ناحیه از پوشش متنوعی از جمله گیاهان خودرو، باغات میوه ودرختان غیر مثمر پوشیده شده است. به طور کل، مناظر طبیعی دره ییلاقی درریز، چشم‌اندازهایی را به‌وجود آورده که توجه گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.
آب انبار بزرگ مرکزی جنگل
این سازه آبی که در بخش جنگل از توابع رشتخوار و به فاصله ۹۰ کیلومتری از آن واقع شده، شامل مخزن آجری بزرگ با عمق زیاد می‌باشد که به دلیل گنجایش بسیار آب در آن، به آب انبار مرکزی شهرت دارد. ورودی این بنا مسدود شده اما در گذشته فضای معماری آن مشتمل بر پلکان و پاشیر نیز بوده است. این آب انبار یادگارهای قاجار در رشتخوار است.
آب انبار اکبرآباد
این بنا نیز از دیگر مکانهای دیدنی رشتخوار محسوب می‌شود که در بخش مرکزی و در دهستان رشتخوار، به فاصله ۱۳ کیلومتری جنوب شرقی شهر رشتخوار واقع شده است. در جوار روستای اکبر آباد آب انباری وجود دارد که آن را منتسب به دوره قاجار می‌دانند.. آب انبار اکبرآباد شامل فضایی گنبدوار روی مخزن و فضای منتهی به پاشیر می‌باشد. مخزن این آب انبار، شامل استوانه‌ای بزرگ به قطر تقریبا ۱۰ تا ۱۲ متر با پوشش آجر فرش و دارای دو ورودی است.
قلعه تاریخی کریم آباد
بنای تاریخی قلعه کریم آباد در ۶ کیلومتری جنوب شهر رشتخوار قرار دارد. این قلعه در دوره قاجار بنا شده و سازنده آن مشخص نیست. نمای بیرونی این اثر مشتمل بر ۴ برج مستحکم و تاسیسات و ابنیه فضای داخلی آن نیز سالم است. ورودی قلعه بسیار ساده و تعدادی از اتاق‌های موجود در آن، آراسته به تزئینات رسمی بندی، گچی و نقاشی روی گچ می‌باشد.
مزار شاه سنجان
رکن الدین محمود سنجانی (593-478 هـ..ق) از مشایخ عرفان و از اولیا و رهبران این مسلک، در قرن ششم هجری بود که در سنجان وفات یافته و در همانجا دفن گردید. بقایای مسجد و مزار شیخ سنجان، در 25 کیلومتری جاده آسفالته تربت حیدریه به خواف، نزدیک به روستای سنگان رشتخوار قرار دارد. مجموعه معماری بر جای مانده، مشتمل بر دو بنا است که در ضلع شرقی مسجد، و در ضلع غربی مزار شاه سنجان قرار دارد . از بنای مسجد، تنها یک ایوان وسیع بر جای مانده و بنای مزار نیز، با پوششی گنبدی بر ساقه‌ای هشت ضلعی استوار بوده و ظاهرا قدمتش به سده نهم هجری می‌رسد.
مزار تاریخی شیخ ابدال
مزار شیخ ابدال در روستایی به همین نام و در فاصله تقریبی ۲۰ کیلومتری شمال شهر رشتخوار واقع شده است. معماری این بنا موید احداث آن در قرن نهم و مقارن با دوران فرمانروایی تیموریان می‌باشد. این بنا بیشتر شبیه مسجدی کوچک بوده که در میان آن، صندوقی از آجر و سنگ ایجاد کرده‌اند. مزار شیخ ابدال، بنایی سنگی و آجری با نقشه‌ای چهارطاقی است.
مزار سید قوام الدین
سید قوام الدین از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است. مزار سید قوام الدین، در فاصله تقریبی 1 کیلومتری شمال غرب روستای نوق، در کنار قبرستان روستا و همچنین در سمت جنوب غربی مزار شیخ ابدال قرار دارد. روستای نوق هم، در شهرستان رشتخوار و بخش مرکزی، در فاصله تقریبی 20کیلومتری شمال شهر واقع است.
مزار شیخ امان قلی
مزار شیخ امان قلی با فاصله کمی از روستای سنگان رشتخوار و در چند متری ضلع شمالی سنجان واقع شده است. شیخ امان قلی، یکی از عرفای زمان خویش بوده و از آنجا که پیروزی نادرشاه را در حمله به هرات پیش بینی کرد، پس از بازگشت نادر و مطلع شدن از مرگش، دستور ساخت مزاری را برای وی صادر می‌کند. مزار شیخ، بنایی است با نمای خارجی ۸ ضلعی که گنبد آن فرو ریخته؛ ۸ ایوانچه با ابعاد متفاوت پیرامون بنا را فرا گرفته و تزئینات این بنا نیز، با استفاده از عناصر تزئینی آجرکاری آراسته شده است.
مناظر طبیعی سد شهید یعقوبی
این سد بر روی رودخانه کال سالار ساخته شده و هدف از ایجاد آن توسعه وبهبود کشاورزی در اراضی پایین دست سد و همچنین مهار سیلاب رودخانه کال سالار بود. این سازه از نظر ساختار، از نوع خاکی – سنگ ریزه‌ای با هسته رسی است. وجود این سازه و فراوانی آب سبب پراکنش درختان، درخچه‌ها وگیاهان مختلف در این منطقه شده که با این وضعیت، گردشگران بسیاری به عنوان تفرجگاه از این مکان و طبیعت زیبای آن بهره می‌برند.
قلعه قدیمی اکبر آباد
تاریخ ساخت این قلعه به ۱۲۰ سال پیش یعنی دوره قاجار باز می‌گردد. این قلعه توسط عیسی خان قرائی و پسرش ذوالفقار خان قرائی که ملاک بزرگ و خان کل قلعه بوده‌اند، ساخته شده است. قلعه اکبرآباد با ابعادی در حدود ۱۲۰×۱۳۵ متر در بخش جنوبی روستای اکبرآباد قرار دارد.
قلعه قدیمی اکبرآباد، دارای ۷برج دیده بانی بلند می‌باشد که در چهار گوشه قلعه و وسط اضلاع واقع شده‌اند. در بخش ورودی قلعه، تزئینات آجرکاری اندکی وجود دارد که اکنون بقایای بسیار کمی از آن برجای مانده است. تمامی بناهای قلعه دارای سقف گنبدی و بسیار زیبا و طاقچه‌هایی در درون فضا هستند. فضای داخلی بسیار زیبا و موزون ساخته شده و برجهای دیده‌بانی و فضاهای داخلی قلعه، ارتباط عملکردی بسیار مناسبی دارند.
شهر و قلعه تاریخی جیزد
شهر و قلعه تاریخی جیزد که در جنوب روستای اکبرآباد، در ۱۲ کیلومتری جاده رشتخوار به خواف قرار گرفته و از جاذبه های تاریخی شهر رشتخوار به شمار می‌رود. مساحت فعلی این ناحیه، که به صورت تپه‌هایی پست و بلند می‌باشد، حدود ۲۵ هکتار است که با تپه‌های کوچک و بزرگ اطراف ،که بعضا به زیر کشت دیم رفته‌اند، بالای ۳۵ هکتار را تشکیل می‌دهند. شهر تاریخی جیزد که ظاهرا به صورت دایره بوده، در گذشته راه ارتباطی ولایت‌های غربی و شمالی ایران بود. این شهر با قدمتی بیش از 700 سال، یکی از بزرگترین تپه‌های تاریخی مدفون شده در خراسان رضوی است. در مرکز شهر، دژ و قلعه حاکم وقت، بلندتر از سایر نقاط به چشم می‌خورد.
کلام پایانی
فارغ از جاذبه های گردشگری، در شهرستان رشتخوار انواع مختلفی از هنرهای سنتی و صنایع دستی تولید می‌شود که غالبا در کارگاه‌های کوچک و مجموعه‌های تولید روستایی به وجود می‌آیند. از مهمترین این تولیدات دستی و بومی می‌توان به بافت فرش‌های دستباف، گلیم‌های منقوش و الوان، انواع فرآورده‌های نمدی نظیر زیرانداز، کلاه و بالاپوش اشاره کرد. همچنین فرت بافی و جاجیم بافی نیز یکی دیگر از تولیدات دستی حائز اهمیت در این شهرستان به شمار می‌رود. در سفر به این شهرستان کوچک تاریخی، قالیچه‌های رنگ روشن و پر نقش و نگاری که هنر دست مردمان این ناحیه است را، می‌توانید با خود سوغات بیاورید.
