دریای بی‌انتهای زبان فارسی

فارسی یکی از معدود زبان‌های به جامانده از دوران باستان است که هنوز در بسیاری از نقاط جهان استفاده می‌شود.

با وجود تسلط اقوام مختلف بر ایران، شاعران و نویسندگان زیادی تلاش‌ کردند تا زبان فارسی را در شعرهایشان زنده نگه دارند، به طوری که امروزه زبان فارسی را با اشعار جهانی‌اش می‌شناسند.

این زبان شیرین و دلنشین، فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته و در دوره‌هایی از تاریخ نیز ممنوع شده است؛ اما هیچ چیز نتوانسته این زبان را از میدان به در کند.

در حال حاضر مردمان زیادی در سراسر جهان به زبان فارسی صحبت می‌کنند و کشورهای زیادی این زبان را در دانشگاه‌های خود تدریس می‌کنند تا فرهنگ غنی این سرزمین را به دانشجوهایشان بیاموزند. 

در ادامه با بخشی از دریای بی‌انتهای زبان فارسی آشنا خواهیم شد. با ایده آل مگ همراه باشید.

ریشه در زبان‌های هندواروپایی

حدود 3500 سال پیش از میلاد مسیح، اقوامی که خود را «اِر» به معنی آزاده، نجیب و جنگجو می‌نامیدند، از سرزمین خود در سیبری کوچ کردند و در تمام جهان پراکنده شدند.

برخی از این اقوام به اروپای امروزی، برخی به هند و عده‌ای نیز به ایران آمدند. تمامی این مردم زبان‌های یکسانی داشتند که به آنها زبان‌های هندواروپایی گفته می‌شود. با گذشت زمان به دلیل هم‌جواری با مردمان سرزمین‌های دیگر، کم‌کم تفاوت‌های بنیادینی میان آنها به وجود آمد.

شاخه‌های زبان‌های هندواروپایی به شرح زیر بوده است:

1. آناتولیایی: در ترکیه و شمال سوریه رایج بود.
2. هند و ایرانی: زبان مردم هند و ایران باستان بود.
3. یونانی: زبان یونانی امروز، بازمانده همین زبان است.
4. ایتالیایی: زبان روم باستان بوده که قدیمی‌ترین آن زبان لاتینی است.
5. ژرمنی: زبان مردم شمال آلمان و نواحی اسکاندیناوی بوده است.
6. ارمنی: زبان مردم ارمنستان که زبان ارمنی امروز ادامه آن است.
7. تخاری: زبان مردم ناحیه بلخ و بدخشان که به آنجا تخارستان گفته می‌شد.
8. سلتی: زبان بخشی از مردم اروپا که زبان‌های ایرلندی و ولزی ادامه آن است.
9. بالتی – اسلاوی: مردمی که در بلغارستان و لهستان ساکن بودند به این زبان حرف می‌زدند.
10. آلبانیایی: زبان مردم آلبانی بوده است.

زبان ایرانی جزء معدود زبان‌هایی است که از دوران باستان تاکنون به جای مانده است.

تاریخچه زبان فارسی

تاریخچه زبان فارسی امروزی به حدود هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. زمانی که اقوامی به نام پارسواش وارد ایران شدند. زبانی که ما در حال حاضر با آن صحبت می‌کنیم، سه دوره تاریخی عمده را پشت سر گذاشته است:

1. دوران باستان

ایرانیان دوران باستان به زبان‌های مختلفی صحبت می‌کردند که هر کدام متعلق به منطقه‌ای خاص بود.

زمانی که هخامنشیان به قدرت رسیدند، زبان پارسی را که متعلق به قوم پارسواش بود، به عنوان زبان رسمی کشور انتخاب کردند. این زبان جد اولیه زبان فارسی امروزی محسوب می‌شود که از سایر زبان‌ها تاثیر پذیرفته است. مهم‌ترین زبان‌های این دوره به شرح زیر است:

الف. زبان اوستایی

پس از آنکه آریایی‌ها در فلات ایران ساکن شدند، زبان اوستایی میان آنها رایج شد. این زبان کهن‌ترین زبان ایران باستان است که همزمان با ظهور زرتشت در ایران رایج گشت. در زبان فارسی امروز، واژه‌های اوستایی نیز وجود دارد. نام ماه‌های سال از زبان اوستا آمده است.

ب. زبان مادی

مادی زبان قبیله‌ای به همین نام بود که در ایران زندگی می‌کردند. با از بین رفتن حکومت مادها، زبان این مردمان نیز کاملا از بین رفت. با این حال برخی لغات این زبان به صورت محدود باقی ماند.

ج. زبان سکایی

آریایی‌هایی که در شمال دریای خزر تا دریای سیاه زندگی می‌کردند، سکاها نامیده می‌شدند و به زبان سکایی حرف می‌زدند. بسیاری از کلمات این زبان نه تنها در زبان فارسی بلکه در زبان‌های مردم آسیای میانه باقی مانده است. مثلا رود دانوب که بزرگ‌ترین و معروف‌ترین رود اروپاست، نامش ریشه سکایی دارد که به معنی رود است.

د. فارسی باستان

فارسی باستان، زبان اقوام پارسی بود که در نواحی کوه‌های بختیاری، کارون و نواحی مرکزی ایران زندگی می‌کردند. فارسی باستان، مهم‌ترین زبان دوره باستان است. فارسی باستان، زبان امپراتوری هخامنشی بود.

بین زبان اوستا و فارسی باستان، شباهت‌های بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد منشا هر دو یکی بوده است.

2. دوران میانه

زمانی که امپراطوری هخامنشیان سقوط کرد، زبان فارسی نیز وارد دوره جدیدی از تاریخ خود شد که به آن دوران پارسی میانه می‌گویند. زبان این دوره از سال 330 قبل از میلاد شروع شده و تا قرن دهم میلادی ادامه می‌یابد.

دوران زبان‌های میانه، مرحله انتقالی و حلقه واسط بین زبان‌های باستانی و زبان‌های کنونی ایران است. زبان فارسی در این دوره ساده‌تر از دوران باستان بود. در دوران ساسانیان، پارسی میانه را به خط پهلوی می‌نوشتند.

از آنجایی که پارسی میانه بسیار از پارسی باستان فاصله گرفته و هیچ معیار و استاندارد مشخصی نیز برای آن نگاشته نشده بود، هر شهری با لهجه و گویش متفاوتی با آن صحبت می‌کرد. این گویش‌ها چنان با هم متفاوت بودند که گاهی مردم مناطق دیگر قادر به فهمیدن آن نبودند.

در این دوره، فارسی میانه پهلوی اشکانی یا پهلوانیگ امپراتوری اشکانی نیز در قسمت‌های شمال ایران و آسیای میانه تشکیل شد و به مدت 500 سال رایج بود. از آنجایی که اشکانیان علاقه‌ای به فرهنگ و تمدن ایرانی نداشتند، بیشتر زبان یونانی را به کار می‌بردند و کلماتی را از یونانی وارد زبان فارسی کردند.

بیشتر بخوانید: پرده اسرار برافتاد؛ حافظ که بود؟

به دلیل ارتباط اشکانیان با بودائیان، برخی از واژه‌های سانسکریت نیز وارد زبان فارسی شد. بعدها سلسه ساسانی از این خط و زبان برای نوشتن کتیبه‌های خود استفاده می‌کرد. در این زمان به دلیل اینکه زبان اوستایی کاملا از بین رفته بود، ساسانیان اوستا را به زبان پهلوی بازنویسی کردند.

در همین دوره بود که خلفای اموی استفاده از زبان فارسی را ممنوع کرده و زبان عربی را به عنوان زبان رسمی امپراطوری اسلامی معرفی کردند. البته در بسیاری از مناطق ایران، این ممنوعیت را نادیده گرفته و همچنان زبان پهلوی را به کار می‌بردند.

3. دوران نوین

زبان‌های ایرانی نوین، ادامه زبان‌های میانه ایرانی است که در سراسر فلات ایران رایج بوده است. این زبان همه گویش‌های ایرانی به جز ترکی و عربی را شامل می‌شود.

تاریخ زبان‌های ایرانی از 650 میلادی تا امروز را شامل می‌شود که مصادف با سقوط امپراطوری ساسانی و ظهور اسلام تا انقلاب اسلامی است.

زبان مردم ایران قبل از اسلام پهلوی بود که به آن زبان دریمی به معنی درباری می‌گفتند. زبان دری که ادامه زبان پهلوی بود، در آغاز اسلام رایج شد. این زبان از غرب ایران که همان مدائن بود، آغاز شد و تا شرق ایران گسترش یافت.

زبان دری با همه گویش‌های ایرانی ریشه مشترک داشت. زیرا زبان رسمی کشور بود و مردم با آن آشنا بودند.

زمانی که یزدگرد سوم با بیش از ده هزار نفر از سپاهیانش به شرق ایران گریخت و کشته شد؛ افرادش که دری زبان بودند در سراسر خراسان پراکنده شده و باعث گسترش زبان دری شدند. از آن زمان زبان دری زبان شرق ایران گردید.

بیشتر بخوانید: اشعاری که حال مان را خوب می‌کند! 21 شعر پر انرژی

در این دوره استفاده از زبان ایرانی ممنوع بود و خلفای اسلامی اصرار داشتند تا زبان عربی زبان تمامی امپراتوری اسلامی باشد. بعد از این فرمان، تمامی نامه‌ها و کتاب‌ها به زبان عربی نوشته می‌شد.

تا اینکه در سال 254 هجری، یعقوب لیث صفاری موفق شد اولین حکومت مستقل در ایران بعد از اسلام را تاسیس کند. او زبان فارسی دری را در سیستان رسمی کرد و همین امر باعث گسترش مجدد آن شد.

سامانیان نیز در خراسان حکومتی برپا کردند که فارس دری زبان رسمی آنها بود و شاعران و نویسندگان پارسی‌گو در دربار آنها تشویق می‌شدند. در نتیجه زبان فارسی دری جایگاهی بزرگ و با اعتبار میان ایرانیان یافت که تا به امروز ادامه دارد.

در واقع در سه قرن اول هجری با اینکه عرب‌ها در ایران قدرت برتر بودند، اما زبان فارسی و گویش‌های ایرانی همچنان مورد استفاده بود. البته در این سه قرن که زبان عربی زبان علم و سیاست بود، هیچ اثری به زبان فارسی نوشته نشد.

در دوره غزنویان نیز با اینکه اکثر درباریان عرب زبان بودند اما چون شاهان غزنوی با عربی آشنایی نداشتند، زبان فارسی رایج شد و تعداد شعرای فارسی هم بیشتر گشت. در همین دوران بود که محمود غزنوی به هند لشکرکشی کرد و فارسی زبان رسمی مردم هندوستان شد.

استفاده از زبان فارسی و عربی زدایی از آن تا زمان قاجار ادامه داشت. زمانی که فرهنگستان ایران در سال 1313 تاسیس شد، نهضتی اساسی در زبان فارسی ایجاد شد. بسیاری از عبارات و اصطلاحات پیچیده عربی حذف شدند و فرهنگستان برای حدود 2 هزار واژه بیگانه، معادل فارسی معرفی کرد. این روند همچنان ادامه یافت تا اینکه زبان فارسی امروزی، به چنین جایگاهی رسید.

تاریخ خط فارسی

در تاریخ زبان فارسی از خط‌های مختلفی استفاده می‌شده که عبارتند از:

1. خط میخی

خط میخی در زمان هخامنشیان استفاده می‌شد. این خط الفبایی-هجایی بود و دارای 36 نشانه با 2 واژه جدا کننده و 8 اندیشه نگار بود. خط میخی از چپ به راست نوشته می‌شد.

2. خط پهلوی

بعد از دوران هخامنشی برای نوشتن زبان‌های ایرانی میانه از خط‌های آرامی استفاده می‌شد. در دوران هخامنشی نیز خط آرامی میان مردم رایج بود، زیرا خط میخی سخت و مشکل بوده و تنها برای نوشتن نامه‌ها و مکاتبات اداری استفاده می‌شد.

در دوره سلوکیان نوشته‌ها به زبان و خط یونانی بود و در زمان اشکانیان نیز این رویه ادامه یافت.

زمانی که فرهنگ ایرانی توانست در دربار اشکانیان نفوذ یابد، برای نوشتن اسناد، خطی که از خط آرامی ریشه گرفته بود، مورد استفاده قرار گرفت. این خط را پهلوی می‌خواندند. در دوره ساسانیان نیز این خط با اندک تفاوتی استفاده می‌شد. خط پهلوی خود به چند دسته تقسیم می‌شده است:

1. خط پهلوی شمال شرقی که بیشتر روی سکه‌ها و مهر شاهان دیده می‌شود.
2. خط پهلوی پارسی میانه یا خط ساسانی که نامه‌ها و کتاب‌ها را با آن می‌نوشته‌اند.
3. خط پهلوی شرقی که در برخی زبان‌های شرقی استفاده می‌شده است.

3. خط اوستایی

خط اوستایی یا دین دبیره در زمان ساسانیان و از روی خط پهلوی درست شد. این خط خیلی دقیق و کامل بود و یکی از کامل‌ترین خط‌ها به شمار می‌رود که برای همه آواها نشانه خاص داشت. خط اوستایی از راست به چپ نوشته می‌شد و دارای 48 نشانه بود.

4. خط عربی

تاریخ استفاده از خط عربی برای نوشتن فارسی معلوم نیست. قدیمی‌ترین اثر موجود مربوط به قرن پنجم هجری است. البته به غیر از خط عربی خط‌های عبری نیز در ایران رایج بود.

گویش‌های مختلف زبان فارسی

زبان فارسی گویش‌های بسیاری داشته که دلیل آن گستردگی جمعیت و تفاوت‌های قومی بوده است. در کتاب‌های قرن سوم تا دهم هجری برای زبان فارسی بیش از 40 گویش ذکر شده که با برخی از آنها مانند گویش طبری کتاب‌های بزرگی مانند مرزبان‌نامه را نوشته‌اند. در حال حاضر برخی از این گویش‌ها از بین رفته‌اند.

مهم‌ترین گویش‌های زبان فارسی در عصر حاضر به شرح زیر است:

1. ایرانی

گویش مردم ایران زمین است. گویش ایرانی تفاوت‌های اساسی در تلفظ و معانی واژگان با دیگر خویشاوندان خود دارد.

2. تاجیکی

تاجیکی همان زبان فارسی دری است که تغییراتی داشته است. تاجیکی زبان ملی مردم تاجیکستان و برخی از نواحی ازبکستان، قرقیزستان، بخارا و سمرقند است.

مردمان تاجیکستان از بازماندگان ایرانیانی هستند که در زمان‌های گذشته ساکن این سرزمین شده‌اند و توانسته‌اند فرهنگ و زبان فارسی خود را حفظ کنند.

3. دری افغانستان

دری یکی از دو زبان رسمی کشور افغانستان است. این زبان ادامه همان زبان دری است که بسیاری از آثار ادبیات کهن ایرانی را به آن نگاشته‌اند.

زبان دری افغانستان تفاوت‌های جزئی با فارسی دارد که بیشتر مربوط به تلفظ و ادای واک‌هاست. همچنین دارای لغات و اصطلاحات محلی خاصی است که در زبان فارسی وجود ندارد.

جالب است بدانید که برخی از کلمات و اصطلاحات علمی و فنی دنیای امروز را که زبان فارسی از زبان فرانسوی گرفته، زبان دری افغانستان از سرزمین هند اقتباس کرده که ریشه انگلیسی دارند. همین امر سبب برخی اختلافات جزئی میان آنها شده است.

4. کردی

مردمان کرد در کشورهای مختلفی پراکنده شده‌اند. زبان یا گویش کردی در همه این نواحی یکسان نیست. زبان کردی خود شامل گویش‌های متعددی است که دو گروه اصلی آن کردی کورمانجی و کردی کرمانشاه و بختیاری است.

ادبیات کردی بیشتر شفاهی است و در حال حاضر کردهای عراق، الفبای فارسی – عربی را با کمی تغییر برای نوشتن زبان خود به کار می‌برند.

5. لری و بختیاری

لری و بختیاری زبان مردمان بختیاری، ممسنی و بویراحمدی است که در مغرب استان فارس سکونت دارند. این زبان اشتراکاتی با زبان کردی دارد.

6. بلوچی

بلوچی در ابتدا زبان مردمی بوده که در شمال غربی ایران ساکن بوده‌اند. اما در زمان‌های تاریخی مختلف به سمت جنوب آمده و در کناره‌های دریای عمان ساکن شده‌اند.

اقوام بلوچ زبان در حال حاضر در ایران، افغانستان و پاکستان و برخی نواحی ترکمنستان سکونت دارند.

7. پشتو

زبان پشتو یا زبان افغانی در جنوب افغانستان و شمال پاکستان متداول است. قدیمی‌ترین آثار پشتو متعلق به قرن 9 و 10 هجری است. در حال حاضر پشتو زبان رسمی افغانستان است. این زبان تفاوت‌هایی قابل توجهی با زبان فارسی دارد.

8. آسی

در بخش‌هایی از سرزمین قفقاز، یکی از زبان‌های قدیمی ایرانی رایج است که به آن زبان آسی می‌گویند. این زبان ادامه زبان سکایی باستانی است. زبان آسی دارای دو گویش اصلی ایروانی و دیگوری است که ایروانی بیشتر جنبه ادبی دارد. تعداد کسانی که به این گویش سخن می‌گویند به نسبت دیگر گویش‌ها کمتر است.

9. تاتی

تاتی یکی از گویش‌های ایرانی است که در سرزمین آذربایجان متداول است. برخی از روستاهای آذربایجان ایران نیز به همین زبان سخن می‌گویند. برخی از یهودیانی که از قدیم در قفقاز ساکن بوده‌اند، از این زبان استفاده می‌کنند که به آنها «داغ چوفوت» به معنی «جهودان کوهستانی» گفته می‌شود.

10. تالشی

در سرزمین لنکران و آذربایجان یک زبان دیگر وجود دارد که تالشی نام دارد. بسیاری از مردمانی که امروزه ترک‌زبان هستند، تا قبل از قرن 10 هجری با این گویش صحبت می‌کرده‌اند.

11. گویش یهودی

یکی از گویش‌های زبان فارسی، متعلق به یهودیانی است که در آسیای میانه زندگی می‌کنند. این زبان با بسیاری از کلمات عبری درآمیخته است. یهودیانی که در سرزمین‌های فارسی زبان زندگی می‌کنند، هنوز این زبان را در تعاملات روزمره خود به کار می‌برند.

در کدام کشورها به زبان فارسی حرف زده می‌شود

در حال حاضر 130 میلیون نفر در دنیا به زبان فارسی صحبت می‌کنند. فارسی در برخی کشورها زبان رسمی است و در برخی دیگر زبان دوم یا زبان بخشی از اقلیت آنجا به شمار می‌رود. این کشورها به ترتیب عبارتند از:

1. ایران: بزرگترین کشور فارسی زبان جهان است.
2. افغانستان: زبان فارسی در کنار زبان پشتو، یکی از دو زبان اصلی افغانستان است.
3. تاجیکستان: زبان مادری 84 درصد از شهروندان تاجیکستان، فارسی است. فارسی زبان ملی و زبان رسمی تاجیکستان است.
4. ازبکستان: 40 درصد از جمعیت ازبکستان به زبان فارسی صحبت می‌کنند.

در برخی کشورهای دیگر نیز اقلیت‌هایی از فارسی‌زبانان زندگی می‌کنند که عبارتند از:

5. روسیه
6. آذربایجان
7. امارات
8. بحرین
9. پاکستان
10. عراق
11. ترکیه
12. قرقیزستان
13. قزاقستان

اشتراکات زبان فارسی با بقیه زبان‌ها

قرار گرفتن ایران در مسیر فرهنگ و تجارت جهانی، سبب شده تا زبان فارسی آمیزش زیادی با زبان‌های دیگر داشته باشد. مهم‌ترین زبان‌هایی که فارسی با آنها اشتراکات زیادی دارد به شرح زیر است:

1. زبان عربی

بیشترین اشتراک زبان فارسی با عربی است که آن هم به دلیل گسترش دین اسلام و اجباری بودن آن در دوره‌های مختلف بوده است.

با روی کارآمدن حکومت‌های فارسی‌زبان، واژه‌های کم‌کاربرد عربی از زبان فارسی حذف شدند و مابقی آنها نیز با آوای فارسی باقی ماندند.

2. زبان ترکی

زبان ترکی دومین زبانی است که با فارسی اشتراکات زیادی دارد. حکومت‌های مختلف ترک‌زبانی که بر ایران حاکم بودند، سبب شدند تا بسیاری از واژه‌های ترکی به زبان فارسی وارد شوند.

بیشتر بخوانید: تحقیق درمورد سعدی – زندگینامه سعدی برای دبستان

3. زبان فرانسوی

در یک دوره زمانی خاص که روابط میان ایران و فرانسه افزایش یافت، فرانسوی به عنوان زبان دوم دانشجویان استفاده می‌شد تا بتوانند در دانشگاه‌های فرانسه تحصیل کنند.

برخی از مدارس فرانسوی‌زبان نیز در ایران تاسیس شدند. همین مساله باعث شد تا کلمات زیادی از زبان فرانسه به زبان فارسی وارد شوند.

4. زبان روسی

نفوذ واژه‌های روسی به زبان فارسی به مدد روابط ایران و روسیه در دوران معاصر است.

ورود محصولات جدید روسیه به ایران و تاخت و تاز روس‌ها در کشور سبب شد تا برخی از واژه‌های این زبان میان مردم رایج شود.

نکات جالب درباره زبان فارسی

• تا قبل از اینکه هند تبدیل به مستعمره انگلیس شود، فارسی زبان دوم سرزمین هند و زبان علمی و فرهنگی این کشور بود. بسیاری از اشعار تاج محل به زبان فارسی نگاشته شده است.
• برخلاف بسیاری از زبان‌ها، در زبان فارسی جدایی جنسیتی وجود ندارد و برای مرد و زن، ضمایر یکسان به کار می‌رود.

بیشتر بخوانیم: تحقیق درباره فردوسی ؛ زندگینامه حکیم ابوالقاسم فردوسی

• زبان فارسی، ماندگاری خود را به فرودسی و رنج سی ساله‌اش مدیون است. نقل قولی از محمد حسنین هیکل نویسنده مصری وجود دارد که می‌گوید ما علیرغم تاریخ باشکوه‌مان، عرب زبان شدیم. چون کسی مثل فردوسی را نداشتیم.
• سرود ملی کشور پاکستان به دلیل ریشه‌های فارسی این کشور به زبان فارسی است.

سوالات متداول