از قدیم تا به امروز مزاج و مزاج شناسی در طب سنتی برای شناخت بیماری‌ها کاربرد دارد. مزاج شناسی نقش مهمی در پزشکی و طب قدیم داشته و در مباحث فلسفی و به خصوص در نفس شناسی از آن استفاده می‌شود.
باوری قدیمی وجود دارد که می‌گوید مزاج در اثر واکنش بین عناصر چهارگانه (آب، آتش، خاک، هوا) جسم ایجاد می‌شود. این علم امروزه هم به شناخت بیماری‌ها، مشکلات و ویژگی‌های جسمی و روحی کمک می‌کند. با تعیین مزاج می‌توان نحوه صحیح ورزش، تغذیه، پوشش و حتی روابط را تعیین کرد.
در این مقاله تمام نکات ریز و درشت مزاج و مزاج شناسی را شرح خواهیم داد و با انواع مزاج در طب سنتی آشنا خواهید شد. با ایده آل مگ همراه باشید تا جواب تمامی سوال‌های خود درباره مزاج را بگیرید.
تأثیر مزاج روی جسم کاملا ثابت شده است. مزاج، طبع یا خلط برآیند تاثیر محیط و ارکان مادی هستی در یک گیاه، حیوان یا انسان است. به طور کلی 9 نوع مزاج داریم که شامل سرد، گرم، تر، خشک (مزاج‌های ساده)، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک، (مزاج‌های مرکب) و مزاج معتدل است. خلط به معنای آميختن است. بدن انسان از ترکيب 4 خلط دم، صفرا، سودا و بلغم به وجود می‌آید. تغییر کمی و کیفی هر یک از خلط‌ها در بدن، موجب تغییر شکل در ساختمان بدن، رنگ پوست، زیبایی و زشتی صورت، حالت و رنگ مو و کلا هر مشخصه ذاتی، در انسان می‌شود.
وقتی غذا در بدن هضم می‌شود، با شيره گوارشی موجود در بدن مخلوط شده و به مواد مفیدی برای ما تبديل می‌شود. این مواد غذایی و مفید چهار خلط اصلی موجود در بدن به نام‌های دم، صفرا، سودا و بلغم را به وجود می‌آورند.
نوع خلط هر فرد در رفتار و توانایی‌های او هم موثر است. در مجموع تمام ویژگی‌ها، همچنین خاص بودن و منحصر بودن هر فرد را می‌توان به تفاوت در مقدار غلبه مزاج و خلط‌های بدن او نسبت داد.
تاریخچه علم مزاج شناسی در طب سنتی
عناصر چهارگانه و طبع‌های مربوط به آن‌ها از فنون کیمیاگری است. دانشمندان تحقیقات زیادی درباره تطبیق طب قدیم و مزاج شناسی با علم روز انجام داده‌اند؛ اما موفق به هم‌خوانی این دو نشده‌اند.
اواخر قرن نوزدهم میلادی دانشمندی به نام دسامبر در دایره المعارف صد جلدی پزشکی مقاله‌ای درباره مزاج نوشت. او در این مقاله از مزاج دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی صحبت کرد؛ اما درباره مزاج‌های گرم، سرد، تر و خشک که فهمی سخت‌تر داشتند، مطلبی ننوشت.
سقراط فیلسوف بزرگ یونانی، همه غذاها را در چهار دسته گرم، سرد، خشک و تر قرار می‌داد. او اعتقاد داشت که سلامتی و نبود بیماری به حفظ تعادل، بین این چهار دسته بستگی دارد. جالینوس دیگر حکیم بزرگ یونانی، با توجه به نظریات سقراط نظریه اخلاط اربعه را ارائه داد.
قرن‌ها بعد در ایران، ابن سینا یافته‌های دانشمندان قدیم، در این زمینه را منظم و کامل کرد و در کتابی به نام «قانون» آورد. او در این کتاب، 9 نوع مزاج را تعریف کرد. این 9 مزاج عبارت‌اند از سرد، گرم، خشک، تر، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک و مزاج معتدل.
به طور کلی طب سنتی، دلیل ایجاد بیماری‌ها را خارج شدن مزاج از حالت طبیعی می‌داند؛ مثلا ابتلا به روماتیسم را به غلبه مزاج بلغم در پا نسبت می‌دهد و کابوس شبانه را به غلبه مزاج سودا در سر. این موارد مبنای تجربی و پزشکی ندارد و یک دیدگاه تماما فلسفی است.
مزاج شناسی در طب سنتی به چه معناست؟
مزاج شناسی در طب سنتی علم گسترده‌ای است که برای تشخیص بیماری‌ها، خلق و خو یا توانایی‌های فردی به کار می‌رود. از این علم برای تشخیص و درمان بیماری‌های روحی و جسمی استفاده می‌شود.
هر انسان باید به مزاج بدن خود آگاه باشد تا با استفاده از آن برنامه غذایی و ورزشی مناسبی را درنظر بگیرد. غذاها و عوامل محیطی تاثیر زیادی بر مزاج و سلامت اعضای بدن دارند.
براساس نوع مزاج بدن، برخی از غذاها می‌توانند مضر باشند و برعکس برخی از آن‌ها می‌توانند باعث بهبود احوال و ذخیره‌سازی انرژی در بدن شوند.
بین تمام فاکتورهای تاثیرگذار بر مزاج، رژیم غذایی ساده‌ترین و موثرترین عامل در خلط و طبع است.
در طب سنتی دو نوع مزاج داریم که مفهوم کلی متفاوتی از هم دارند: مزاج ذاتی و مزاج ناشی از بیماری. مزاج ذاتی همان چیزی است که از بدو تولد همراه ماست؛ اما برخی از بیماری‌ها می‌توانند مزاج ما را تغییر دهند. به مزاج جدید مزاج ناشی از بیماری می‌گویند.
انواع مزاج از دیدگاه طب سنتی
در ادامه انواع مزاج‌ها در طب سنتی را توضیح می‌دهیم. با استفاده از این توضیحات می‌توانید مزاج خود و غذاهای سازگار با آن را بشناسید.
مزاج گرم و خشک (صفراوی)
از جمله مشخصات ظاهری افراد با مزاج گرم و خشک، داشتن مفاصل درشت و محکم، پوست خشک، چشمانی درشت، موهای زبر و کم پشت است. از صفات رفتاری و شخصیتی آن‌ها باید به زیرکی، سخاوتمند بودن، رک گویی، حافظه قوی، عاطفی بودن و اشتهای خوب اشاره کرد. از دیگر ویژگی‌های این گروه از کوره در رفتن و از این شاخه به آن شاخه پریدن در هنگام صحبت است.
برای افراد صفراوی مزاج 5 الی 6 ساعت در روز خوابیدن کافی است. این افراد، انسان‌هایی فعال چه از لحاظ بدنی و چه ذهنی هستند. انسان‌های دارای مزاج گرم و خشک باید در روز، سه وعده غذا با حجم متوسط بخورند.
مزاج گرم و تر (دموی)
افراد دارای مزاج گرم و تر، بدنی تنومند با استخوان بندی درشت دارند. دموی مزاج‌ها پوستی نرم، موهایی ضخیم، پرپشت و چرب دارند.
شخصیت این گروه دوستانه، خوش‌رو، جسور، نگران، منعطف و عاطفی است. دموی مزاج‌ها فعالیت بدنی بالا و حافظه قوی دارند. این افراد تحمل هوای گرم و مرطوب را ندارند. افراد با مزاج گرم و تر، خوابی عمیق و البته خانم‌های این دسته قاعدگی‌های دردناکی دارند. افراد دموی باید در روز دو وعده غذا با حجم متوسط یا زیاد مصرف کنید.
مزاج سرد و تر (بلغمی)
افراد دارای مزاج سرد و تر استخوان‌بندی درشتی دارند و استعداد چاقی در آن‌ها زیاد است. پوست مرطوب، تن صدای پایین، موی نازک و روشن و چرب، چشمان درشت از دیگر ویژگی‌های این افراد است.
بلغمی‌ها از لحاظ شخصیتی افرادی آرام و ثابت هستند و اعتماد به نفس بالا دارند؛ اما کمی ترسو و خجالتی به نظر می‌رسند. از لحاظ فیزیکی، استقامت افراد دارای مزاج سرد و تر بالا است.
این افراد می‌توانند از وعده‌های غذایی به راحتی بگذرند و نسبت به دیگران احساس تشنگی کمتری می‌کنند. فعالیت ذهنی آهسته‌ای دارند و کم عرق می‌کنند. بلغمی‌ها ساعات بیشتری در روز را به خواب احتیاج دارند و در روز می‌توانند دو وعده غذا با حجم متوسط میل کنند.
مزاج سرد و خشک (سوداوی)
افراد دارای مزاج سرد و خشک استخوان‌بندی ظریف و اندامی لاغر دارند. این افراد پوست سرد و خشک، موهایی زبر، نازک و خشک دارند. آن‌ها سریع صحبت می‌کنند و صدایی ملایم دارند. از لحاظ شخصیتی هم افرادی متفکر، تحلیل‌گر، مدیر و کمال‌گرا هستند.
سوداوی مزاج‌ها افرادی ترسو و مضطرب هستند و از لحاظ روحی عموما بی‌قراری دارند. از نظر فیزیکی مرتب، منظم و فعال هستند. این دسته افراد، تمایل بیشتری به بی‌خوابی دارند. زنان عضو این گروه در دوره قاعدگی، افسرده می‌شوند. تحمل آب و هوای سرد و خشک برای این افراد سخت است. سوداوی مزاج‌ها باید در روز، سه وعده غذا با حجم کم یا متوسط میل کنند.
خوراکی‌ها هم در طب سنتی مزاج دارند. تمام مواد غذایی در 4 دسته مزاج گرم، سرد، خشک و تر قرار می‌گیرند؛ برای مثال گوشت خروس محلی گرم و خشک است و برای کسانی که طبع سرد دارند، باعث ایجاد تعادل در مزاج می‌شود.
مزاج و سال های عمر
مزاج افراد در طول عمر آن‌ها تغییر می‌کند. این تغییر در 4 دوره از عمر اتفاق می‌افتد:
دوره اول کودکی: مزاج انسان در کودکی گرم و مرطوب است. این رطوبت از بدو تولد وجود دارد. نرم و شکنندگی کودک و رطوبت محل خواب او، به دلیل همین مزاج است.
دوره دوم جوانی: کم کم از رطوبت بدن کاسته می‌شود؛ ولی گرم بودن مزاج باقی می‌ماند؛ پس مزاج انسان به سمت گرم و خشک می‌رود. این مزاج نسبت به مزاج دوران کهولت و پیری حالت معتدل‌تری دارد. بعد از 35 سالگی علاوه بر کاهش رطوبت، گرمای بدن نیز کاهش می‌یابد. در کل مزاج جوانی گرم و خشک است و همین امر موجب هیجانات و شور این دوره می‌شود.
دوره سوم میانسالی: بعد از دوره جوانی و تا 60 سالگی را شامل می‌شود. در این دوره هم از گرما و هم رطوبت بدن کاسته می‌شود. انسان در این دوره مزاجی سرد و خشک دارد.
دوره چهارم پیری: در این دوره، کاهش رطوبت متوقف می‌شود و در جهت عکس حرکت می‌کند؛ پس افراد در دوره پیری مزاج سرد و تر دارند. افزایش رطوبت در دوران پیری در نهایت موجب مرگ می‌شود.
مزاج و فصول سال
مزاج شناسی در طب سنتی می‌گوید که فصل‌ها نیز مزاج دارند؛ به همین دلیل تغییر فصل‌ها در تغییر مزاج انسان‌ها هم موثر است. انسان باید با توجه به مزاج فصل‌ها بدن خود را تطبیق دهد.
فصل بهار مزاجی معتدل دارد. بهار فصل دفع سموم است. طب سنتی در این فصل تاکید به خوردن غذاهای سبک دارد تا از غلیظ شدن خود جلوگیری شود.
فصل تابستان مزاجی گرم و خشک دارد. در این فصل، صفراوی مزاج‌ها باید بیشتر غذای سرد و تر بخورند. در کل این فصل برای مزاج‌های سرد، فصلی ایده‌آل است و مزاج آن‌ها را تعدیل می‌کند.
فصل پاییز مزاج سرد و خشک دارد. در واقع این فصل از جهت گرما و سرما تقریبا اعتدال نسبی دارد اما در خشکی و تری مثل بهار معتدل نیست و خشکی آن بیشتر است. در این فصل نباید زیاد آب خورد مخصوصا آب سرد. غذاها و خوراکی‌های گرم مثل بادام، گردو و گوشت گوسفندی برای این فصل بسیار مناسب هستند.
فصل زمستان مزاجی سرد و تر دارد. در این فصل باید غذاهایی که گرم هستند، استفاده شود. در این فصل باید بیشتر ورزش کرد و کمتر غذا خورد. بهترین غذاها برای فصل زمستان چغندر، کرفس و کلم هستند.
مزاج شناسی اعضای بدن در طب سنتی
به گفته محققان مزاج شناسی در طب سنتی، هر کدام از اعضا بدن مزاج مخصوص به خود دارند:
مزاج گرم و خشک: قلب
مزاج گرم و تر: کلیه‌ها، کبد، رگ‌های خونی، گوشت و عضله
مزاج سرد و تر: مغز و چربی‌ها
مزاج سرد و خشک: استخوان‌ها، موی بدن
قلب به عنوان گرم‌ترین عضو بدن شناخته شده است.
مزاج شناسی در ازدواج
در ازدواج تطبیق نسبی مزاج دو طرف اهمیت دارد؛ به طوری که ازدواج یک گرم مزاج با یک سرد مزاج موجب مشکلاتی می‌شود. افراد دارای مزاج گرم عموما افرادی پرانرژی هستند و برعکس افراد با مزاج سرد کند و سست هستند. در ازدواج، کنار هم قرار گرفتن این دو گروه باعث انتقاد از دو سمت می‌شود. همین تفاوت مزاج، مشکلات جنسی هم برای این دو فرد ایجاد می‌کند. پس قبل از ازدواج به مزاج طرف مقابل هم باید توجه کرد.
روش های تشخیص مزاج در طب سنتی
مزاج شناسی در طب سنتی راه‌های تشخیص آسانی دارد. یکی از این روش‌ها برآورد میل به انواع غذاها است. پس نوع مزاج را می‌توان با توجه به تمایلات نسبت به غذاها تشخیص داد.
به مثال‌های زیر توجه کنید:
افراد دارای مزاج گرم و خشک یا همان صفراوی، میل به خوردن ترشیجات مثل تمر هندی و خوراکی‌های سرد مثل خیار و کاهو دارند. در این افراد تمایل به خوردن شیرینی‌ها کمتر است.
افراد با مزاج گرم و تر میل به خوردن شیرینی و ترشی را توام باهم دارند و از خوردن همه غذاها لذت می‌برند.
برای شناخت افراد با مزاج سرد و خشک باید گفت این دسته از افراد میل به شیرینی و غذاهای گرم دارند و خوردن میوه‌هایی مثل خیار و هندوانه را دوست ندارند.
افراد دارای مزاج سرد و تر نیز تمایل به غذاهای گرم مثل موز و شیرینی‌جات دارند. این افراد زیاد به سراغ ترشیجات نمی‌روند.
تعدیل هر مزاج
فرد اگر مزاجی گرم دارد و غذاهای گرم هم به مقدار زیاد مصرف کند برای سلامتی‌اش مشکل ساز خواهد شد. برای سلامت بیشتر بدن، افراد باید غذاهایی مصرف کنند که در نقطه مقابل مزاج آن‌ها قرار دارد تا تعادل در طبع آن‌ها ایجاد شود.
اگر فردی طبع گرم و تر دارد، غذاهایی از جمله آبغوره، آلبالو، باقلا خشک، بالنگ، برنج و بلوط برای او مناسب است.
افراد با مزاج گرم و خشک باید از غذاهای دسته سرد و تر بیشتر از باقی دسته‌ها مصرف کنند. تخم هندوانه، اسفناج، آلو، پنیر تازه، جگر سفید، توت فرنگی برای این افراد بسیار مناسب است.
برای افرادی با مزاج سرد و خشک، غذاهای با مزاج گرم و تر مناسب است. انجیر تازه، انگور، بادام زمینی، جیگر سیاه، توت سفید از جمله این غذاها هستند.
افراد دارای مزاج سرد و تر، باید غذاهای گرم و همچنین خشک بیشتر مصرف کنند. آویشن، بادام کوهی، اسطوخودوس، بادمجان، پیاز و پسته برای این افراد بسیار مناسب است.
سخن پایانی
مزاج شناسی به شما کمک می‌کند تا بدنی سالم‌تر و زندگی شادتری داشته باشید. شما باید مزاج خود را با توجه به سن، ویژگی‌های جسمی و روحی تعیین کنید.
اگر سوالی درباره مزاج شناسی در طب سنتی دارید، می‌توانید آن را ایده آل مگ بپرسید.
سوالات متداول درباره رژیم غذایی انواع مزاج
برای مزاج سرد چه غذاهایی خوب است؟
اگر جزو افرادی هستید که مزاج سرد دارند، ترجیحا غذاهایی که گرمی بخش هستند، میل کنید؛ مثل موز، ادویه‌جات، گردو و بادام
برای مزاج گرم چه غذاهایی خوب است؟
همیشه تعدیل مزاج، هدف طب سنتی در تعیین رژیم غذایی است. برای تعدیل کردن مزاج گرم از غذاهایی مثل شیر، خیار، کاهو و ترشیجات بیش از غذاهای گرم استفاده کنید.
برای مزاج خشک چه غذاهایی خوب است؟
به دلیل تعدیل مزاج، غذاهای تر حالا چه گرم و تر و چه سرد و تر مثل آلو، اسفناج، تخم ریحان و برنج برای افراد خشک مزاج مناسب‌تر است.
برای مزاج تر چه غذاهایی خوب است؟
مزاج تر در کنار مزاج گرم و سرد معنا پیدا می‌کند. یعنی شما تنها مزاج تر ندارید؛ بلکه مزاجی گرم و تر یا سرد و تر دارید. در هر صورت برای تعدیل تر بودن مزاج از غذاهایی با مزاج خشک مثل آلبالو، انبه، ازگیل، پسته و روغن ذرت استفاده کنید.
