جاذبه های گردشگری فردوس ؛ شهر انار سرخ و زعفران ناب
فردوس شهر یاقوت سرخ، مرکز شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی، در فاصله 345 کيلومتری جنوب مشهد و 195 کيلومتری شمال غربی بيرجند قرار دارد.
این شهر کوچک، در مسير محور اصلی ارتباطی استان‌های يزد، كرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به مشهد واقع شده و از سطح دریا ۱۲۹۳ متر ارتفاع دارد.
این شهر زیبا با وجودیکه هم‌جوار کویر است، با باغهای بهشتی انار و پسته، مزارع یکپارچه سفید پرورش پنبه، زمین‌هایی پوشیده با گل‌های درخشان زعفران و درختان سر به فلک کشیده گردو، منطقه‌ای سرسبز با آب و هوایی مطلوب را برای ساکنین و مسافرانش تدارک دیده است. این شهر کوچک اما کهن، با ۶۵ اثر تاریخی ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی، یکی از مهمترین مراکز گردشگری استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
پیشینه‌ی تاریخی شهر فردوس
تا پیش از سال 1308 هجری شمسی، نامی از فردوس در کتب و اسناد تاریخی نخواهید یافت. چراکه در گذشته نام باستانی «تون» را بر این ناحیه گذاشته بودند. قدمت شهر چند هزار ساله و باستانی تون، به هزاره‌های قبل از میلاد می‌رسد و در برخی منابع حتی به دوران حکومت مادها اشاره شده است. آنچه مسلم است اما، شهر تون یا همان فردوس کنونی، در دوران حکومت ساسانیان منطقه‌ای آباد و ثروتمند به شمار می‌آمد و از آمار جمعیتی بالایی نیز برخوردار بود.
شهر باستانی تون (فردوس) را بیشتر بشناسید
حسن پیرنیا در کتاب تاریخ ایران باستان درباره شهر باستانی تون می‌گوید: تون در کتیبه داریوش با عنوان «استاگارتیه» یا «ساکارتیا» اسم برده شده است. این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها بوده و در اوایل دوران اشکانی‌ها (پارت‌ها) جنوبی‌ترین سرزمین آنها به حساب می‌آمد. هردوت تاریخ‌نویس بزرگ یونانی هم، مردم تون را طایفه‌ای از پارس‌ها می‌دانست که به زبان فارسی باستان حرف می‌زنند و از راه شکار زندگی می‌کنند.
شهر فردوس (تون باستانی) از لحاظ تاریخی بسیار غنی است. بررسی‌های باستان‌شناسی وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی پیش از اسلام را به اثبات می‌رساند. قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. همچنین از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی آثاری پیدا شده که حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.
همچنین شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور، تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیت زیادی داشت. اوج این شهر در دوران اقتدار اسماعیلیه به عنوان بخشی از ولایت قُهستان بود. ایالت تون یکی از مناطق قهستان و بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه به حساب می‌آمد و تا زمان حمله مغول دوام داشت. (مردم شهر تون در حمله مغول قتل عام شدند) آثار به جا مانده از دژهای دوران اسماعیلیه در فردوس، هنوز هم قابل بازدید هستند.
در دوران صفویه، بار دیگر تون به خوبی رشد کرده و رونق دوباره‌ای می‌گیرد، اما در قحطی قرن یازده، بیشتر جمعیت خود را از دست می‌دهد. هم اکنون، آثار به‌جا مانده از این شهر تاریخی که از گزند آسیب‌های طبیعی چون زلزله هم در امان نمانده، در بخش جنوب غربی شهر فردوس واقع شده که شامل ۲۴ اثر باستانی است.
اشاره به نام تون (فردوس کنونی) در سفرنامه‌های مهم دنیا
شهرت فردوس (تون) در حدی زیاد بود که حتی ناصرخسرو قبادیانی شاعر و سفرنامه نویس معروف ایرانی در قرن پنجم هجری قمری، در سفرنامه خود اشاره می‌کند که بیش از چهارصد کارگاه زیلو بافی و درختان پسته زیادی در این شهر قرار داشت.
در بسیاری از دوره‌های زمانی، تون (فردوس) در کنار شهر قائن، یکی از دو شهر مهم ولایت قهستان بود و نامش همراه با قائن به‌صورت ترکیبی «تونوکین» (تون و قاین) خوانده می‌شد. جالب است بدانید که، حتی مارکوپولو سفرنامه نویس بزرگ تاریخ نیز، از منطقه‌ی «قهستان» (تون و فردوس) با اسم «تونوکین» (Tunocain) در سفرنامه خود یاد کرده است.
فردوس شهری باسواد و متمدن
فردوس در قرن حاضر هم از شهرهای مهم استان خراسان به شمار می‌آمد. به طوریکه شهرداری فردوس در سال ۱۳۰۴ تاسیس شد. این شهرداری از نخستین شهرداری‌های استان خراسان بزرگ و دومین شهرداری این استان پس از مشهد بود. نکته جالب توجه دیگر در فردوس مردم باسواد آن است، بیش از نود درصد جمعیت این شهر، باسواد هستند که این رقم خیلی بالاتر از میانگین کشوری محسوب می‌شود.
گویش مردمان فردوس
مردم فردوس به گویش فردوسی (تونی) سخن می‌گویند. این گویش در میان گویش‌های فارسی در خراسان، یکی از قدیمی‌ترین گویش‌ها به شمار می‌رود که تا حد بسیار زیادی ویژگی زبان فارسی را حفظ کرده و آهنگ زبان پارسی باستان را همچنان به همراه دارد. با این که این گویش از نظر واژگان موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان پارسی است، به دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال و جمله‌بندی با زبان رسمی کشور داشته، نسبت به سایر گویش‌های خراسان تا حدود زیادی از آلوده‌شدن به واژگان بیگانه مصون مانده است. آهنگ و وزن ادای کلمات در این گویش، به گونه‌ای است که درک آن برای شنونده ناآشنا بسیار دشوار به نظر می‌رسد؛ به طوریکه اغلب آن را یک زبان و نه گویش به حساب می‌آورند.
جاذبه های گردشگری شهر فردوس (شهر تاریخی تون)
1-مدرسه علمیه علیا
مدرسه علمیه علیا، یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری فردوس است که قدمتش به دوران حکومت صفویه می‌رسد. این بنای تاریخی توسط فردی به نام «میر علی بیک» ساخته شد و تا پیش از زلزله سال 1347 کاربری مدرسه داشت. معماری این مدرسه در نوع خود کم‌نظیر و نمای ورودی آن بسیار زیبا جلوه می‌کند. طراحی هشت ضلعی در جای جای این بنای چهار ایوانی، مورد استفاده قرار گرفته که بسیار جالب توجه است. حتی در مرکز حیاط مدرسه هم، گودال باغچه‌ای به صورت هشت ضلعی قرار دارد.
2-مسجد جامع تون (مسجد جامع قدیم)
از دیگر دیدنی های تاریخی فردوس، مسجد جامع تون است که بنایی متشکل از خشت و خاک می‌باشد. این مسجد دو ایوانه، جزو معدود مساجدی است که به سبک خراسانی معماری شده است. مسجد جامع تون، در جنوب غربی شهر فردوس فعلی، محوطه باستانی شهر تون سابق قرار دارد و قدمتش به دوران سلجوقیان می‌رسد. بخش هایی زیادی از مسجد جامع که بر اثر زمین لرزه از بین رفته بود، در دوره صفوی بازسازی و در دوره قاجار نیز شبستانی با صد ستون به این مسجد اضافه شد. متاسفانه بخش‌های دیگری از این مسجد و بنای تاریخی، بار دیگر در زمین لرزه مهیب سال 1347 فردوس، تخریب و شبستان زیبای قاجاریه هم با خاک یکسان شد. امروزه به کمک سازمان میراث فرهنگی این شبستان در حال احیا و بازسازی است.
3-بارگاه امامزادگان سلطان محمد (ع) و ابراهیم (ع)
در انتهای راسته‌ی بازار قدیم و پشت مسجد جامع تون (بین محله‌ی میدان و محله‌ی سادات)، آرامگاهی متعلق به سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی کاظم (ع) قرار دارد. مقبره امامزادگان، در اصطلاح مردم به مزار شهرت دارد. معماری این بنا مربوط به دوره تیموریان و گنبد این بنا، تنها گنبد تاریخی استان خراسان جنوبی است که با کاشی طرح‌دار تزیین شده است.
بر روی در چوبی و منبت‌کاری شده‌ی آن، تاریخ ۹۸۴ هجری قمری دیده می‌شود و چندین لوح در داخل بنا قرار دارد که متعلق به دوران شاه اسماعیل صفوی است. در نقاشی‌های جداره‌های امامزاده از رنگ‌های سبز، مغز پسته‌ای و قهوه‌ای استفاده شده و نقوش آن شامل طرح‌های هندسی و گل و بوته است که آن را به یکی از زیباترین مساجد استان خراسان جنوبی تبدیل می‌کند. بنای امامزادگان نیز، در زلزله سال 1347 آسیب فراوانی دید و دوباره بازسازی شد.
4-قنات تاریخی بلده فردوس
قنات تاریخی بلده فردوس با قدمتی مربوط به دوره ساسانی، در برگیرنده ۱5 قنات، ۲ چشمه و مقداری آبهای سرگردان است که در نهایت، مزارع و باغات نزدیک شهر را سیراب می‌کنند. این قنات قدیمی و چند صد ساله در واقع، راز ماندگاری و ادامه حیات باغهای سبز فردوس در دل کویر به حساب می‌آید. خروجی این قنات در نزدیکی روستای باغستان علیا قرار دارد.
شواهد تاریخی حکایت از احداث قنات بلده قبل از اسلام و دوره ساسانی دارد. ناصر خسرو قبادیانی نیز، در سفرنامه‌ی خود آن را به کیخسرو پادشاه ساسانی نسبت می‌دهد. از سویی دیگر، تاریخ نگاری‌های صورت گرفته از سفال‌های اطراف قنات، حاکی از این است که این قنات ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شد. این قنات تاریخی مهندسی‌ساز، دانش فنی ایرانیان باستان را به رخ جهان می‌کشد. از این رو نه تنها در فهرست آثار ملی، که در میراث جهانی یونسکو هم در سال 1395 خورشیدی به ثبت جهانی رسید.
5-روستای ییلاقی باغستان
باغستان یک روستای زیبا و سر سبز در دل کویر خراسان جنوبی است که در ۱۵ کیلومتری شرق فردوس و در ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریا واقع شده است. روستای باغستان با داشتن مناظر طبیعی زیبا و درختان چنار، بید و سپیدار سر به فلک کشیده و باغهای میوه، از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوس محسوب می‌شود.
آب قنات تاریخی بلده نیز، از این روستا عبور می‌کند و در مسیر آن چند آسیاب آبی قرار گرفته‌اند. از جمله این آسیاب‌ها، آسیابی تاریخی معروف به آسیاب حاجی خان، در کنار مسیر جوی اصلی قنات بلده می‌باشد که از جاذبه‌های دیدنی روستای باغستان فردوس محسوب می‌شود. این روستای زیبا و ییلاقی که منطقه نمونه گردشگری هم اعلام شده، یکی از سرسبزترین و آبادترین روستاهای استان به شمار می‌آید و هرساله میزبان گردشگران بسیاری است.
6-کوه قلعه فردوس (قلعه کوه)
کوه قلعه فردوس، محل یکی از دژهای مهم اسماعیلیه بود که در ۵ کیلومتری جنوب شهر فردوس و بر بلندای کوه قرار دارد. این قلعه با توجه به قرارگیری آن در قله کوه، به کوه قلعه مشهور می‌باشد. قلعه در شش طبقه و به‌صورت پلکانی روی نوک کوه ساخته شده و ساختمان چهار ایوانی موجود در شاه‌نشین قلعه و فضاهای مسکونی آن از زیباترین بخش‌های این قلعه محسوب می‌شود.
ارتفاع برج‌های قلعه به حدود پنج متر می‌رسد که با خرده سنگ و ملات گچ ساخته شده است. در قسمت‌های پایین‌تر قلعه نیز، آثاری از حوض‌های آب دیده می‌شود که در صخره‌ها کنده شده و ظاهرا امکان ذخیره آب باران و برف را ممکن می‌ساخت.
شیب تند و دسترسی دشوار این کوه، آن را مکانی مناسب برای ساخت دژ نظامی تبدیل کرده و تنها راه رسیدن به این قلعه، تنگه جنوب غربی کوه است که شیب کمتری دارد. جالب است بدانید که این قلعه نیز مانند سایر قلعه‌های اسماعیلیان، از سه طرف مشرف به پرتگاه (دره) بوده و تنها یک ورودی داشته و گویا ستاد فرماندهی در طبقه ششم مستقر بوده است. این قلعه از نظر وسعت و نقشه یکی از مهمترین قلعه های اسماعیلی در منطقه قهستان است.
7-کوه سنگ سوراخ فردوس
کوه سنگ سوراخ از دیگر جاذبه های دیدنی فردوس است که در 35 کیلومتری این شهر قرار دارد. علت شهرت این کوه بیشتر بابت حفره عظیمی است که به علت فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی کوه به وجود آمده و قطری حدود ۲۰ متر دارد. پدیده‌ای طبیعی و حیرت‌انگیز بر بلندای یک کوه، که گویی یک سوراخ دستکند، درست در قله یک کوه ایجاد شده است. جالب است بدانید که این دیدنی طبیعی فردوس، از شعاع 500 متری در جاده هم، به وضوح مشاهده می‌شود.
8-کویر پُلوند فردوس (کویر مظفری)
کویر زیبای پلوند (Polond) ناحیه‌ای بیابانی در ۴۰ کیلومتری غرب فردوس، در نزدیکی روستای پلوند و در داخل منطقه حفاظت شده مظفری است. وجود تپه ماهورهای ماسه‌ای، کفه‌های نمکی و نواحی کویری در کنار نواحی کوهستانی، از جاذبه‌های دیدنی این منطقه در فردوس است.
کویر پلوند به نوعی، خاص ترین کویر ایران در دل خراسان به حساب می‌آید. علاوه بر پوشش گیاهی و جانوری متنوع و مختلف، جاذبه طبیعی منحصر به فردی در این ناحیه وجود دارد که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این جاذبه طبیعی و خاص، تپه‌های ماسه‌ای به شکل دم یوزپلنگ است که با عنوان اثر طبیعی دم یوز شناخته می‌شود.
9-قلعه‌ی حسن‌آباد (قلعه دختر)
قلعه‌ی حسن‌آباد (قلعه دختر) فردوس، از دیگر قلعه‌های باقیمانده از اسماعیلیان است که مربوط به قرن‌های ششم و هفتم هجری قمری می‌شود. این قلعه نیز همانند تمام قلعه های اسماعیلیه بر بلندای کوه قرار گرفته و حصارهای مستحکم سنگی آن را احاطه کرده اند. این اثر تاریخی، در ۸ کیلومتری شمال غرب فردوس و ۲ کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد. جالب است بدانید که، این قلعه با تونلی آجری به کوه قلعه متصل می‌شود. این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر که در حال حاضر تخریب شده، به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند. این تونل زیرزمینی پس از زمین‌لرزه‌ی سال ۱۳۴۷ کشف شد و در آن اجساد بسیاری از مردگان قرار داشت که در کنار هم در داخل تونل چیده شده بودند و کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن داشتند.
10-چشمه آب گرم فردوس (مجتمع آب درمانی هلال فردوس)
از دیگر اماکن دیدنی فردوس، چشمه آب گرم این شهرستان است که در فاصله 20 کیلومتری شمال فردوس قرار دارد. این چشمه آب گرم با خواص درمانی فراوان، بیش از دویست سال قدمت دارد. از سال 1345 تولیت آن را هلال احمر فردوس بر عهده گرفت که با توجه به افزایش خدمات رفاهی و اقامتی، امروزه آبگرم معدنی هلال فردوس، به عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های طبیعی و قطب گردشگری سلامت و آبدرمانی شرق کشور و بزرگترین مجتمع اقامتی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
11-حمام های تاریخی فردوس
شهر باستانی تون چندین حمام دارد که همگی به عنوان ابنیه تاریخی از دیدنی‌های فردوس محسوب می‌شوند. حمامهای جهانیار، خیروز، سردشت، کوشک و زال، هر یک به سبک و سیاق تمام حمامهای ایرانی، شامل ورودی، راهروی پیچ در پیچ، بینه، سربینه، میان در، گرمخانه، خزینه، گلخن و هیزم دان است. اغلب این حمامهای تاریخی، که یادگار دوران حکومت صفوی‌اند، برای مقاومت در برابر زلزله و نیز حفظ تعادل دمایی، در زیرزمین قرار گرفته‌اند.
گنبد این حمامهای زیرزمینی نیز، بر کف زمین قرار داشته و نورگیرهایی نیز وظیفه تامین روشنایی حمام را بر عهده دارند. حمامهای تاریخی فردوس، تزیینات خاصی ندارند و تنها با آجرکاری کمی آراسته شده‌اند.
در این میان اما، حمام خیروز، بازسازی شده و حالا پس از مرمت و بازسازی به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فردوس مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دوره پهلوی نیز، بخش‌هایی به این بنا خصوصا در فضای سربینه، اضافه شد. موزه مردم‌شناسی فردوس شامل دو بخش آداب و رسوم حمام در منطقه و مشاغل قدیم فردوس است.
12-مجموعه تاریخی کوشک
شهر تاریخی تون چندین دروازه داشته که دروازه قائن یکی از آنها است. در نزدیکی این دروازه و در شرق شهر تون، یک مجموعه تاریخی قرار دارد که به مجموعه کوشک مشهور بوده و از جاذبه‌های مهم گردشگری در فردوس است.
مجموعه تاریخی کوشک، شامل مسجد، حمام، حوض انبار و آب انبار می‌شود که در این میان، مسجد کوشک، قدیمی‌ترین مسجد در استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید. بر اساس شواهد معماری موجود و فرم مسجد، بنای اولیه مسجد به دوره ساسانیان یا اوایل اسلام تعلق دارد. این مسجد خشت و گلی تاریخی، دو شبستان زمستانه و تابستانه دارد و شبستان زمستانه از قدمت بالاتری برخوردار است.
در جلوی ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین، حمامی با همین نام (حمام کوشک) وجود دارد. سابقه تاریخی این حمام به‌طور دقیق مشخص نیست. در این باره دو احتمال وجود دارد اول این‌که هم زمان با مسجد کوشک و در دوران تیموریان ساخته شده باشد. دومین عقیده برای این باور است که با توجه به فرم‌های معماری، بنا در دوره‌ی صفویه ساخته شده باشد.
حوض انبار نیز همانطور که از نامش پیداست حوضی بوده که به آب انبار تغییر کاربری داده و قدیمی‌ترین حوض انبار استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. کتیبه‌ی بنای این حوض به سال ۸۹۰ هجری قمری تعلق دارد.
آب انبارها هم، احتمالا یادگار صفویه است. مصالح بنا از آجر معمولی، ملات آهک، ملات ساروج، ملات گچ و خرده سنگ است. آب انبارها در گذشته به‌عنوان منبع تامین آب آشامیدنی مردم استفاده زیادی داشته که امروزه غیر قابل استفاده شده اند.
سخن پایانی
شهر تون (فردوس) از مهمترین نقاط تاریخی و دیدنی منطقه خراسان به حساب می‌آید که جاذبه‌های گردشگری فراوانی را در خود جای داده است. هرچند بخش بزرگی از این آثار و ابنیه تاریخی با ارزش، در زلزله به شدت ویران شده‌اند، اما هنوز هم صحبت از همه‌ی اماکن دیدنی و جاذبه های گردشگری فردوس، در یک مطلب کوتاه نمی‌گنجد. برای آشنایی بیشتر با همه ظرفیت‌های گردشگری این شهر کوچک اما کهن و تاریخی، باید به فردوس یا همان تون باستانی سفر کنید و از نزدیک شاهد طبیعت و تاریخ و فرهنگ این خطه از کشور زیبایمان باشید.
