جاذبه های گردشگری سرخس ؛ دیار قومیتهای متنوع ایرانی
شهرستان سرخس که شمال شرقیترین شهر ایران به حساب میآید؛ در شمال شرق استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و جمهوری ترکمنستان و در ۱۸۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. نامهای مختلفی از گذشتههای دور بر این شهر نهادهاند که «ساریگو»، «ساریکا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» از آن جملهاند. شهری که زمانی مهد علم و دانش بوده و بواسطه مدارس و کتابخانههایش از شهرت بالایی برخوردار بوده است.
در سدههای نخست هجری قمری و پس از فتح این شهر بدست مسلمانان، سرخس از شهرهای مهم و بزرگ خراسان به شمار میرفت و بر اساس تاریخ، آلب آرسلان نیز آنرا مقر حکومت خود کرده بود. اعتبار و عظمتی که بواسطه موقعیت جغرافیایی این شهر و موقعیت شاخصش به عنوان شاهراهی بینالمللی، تا دوران قاجار هم باقی مانده بود؛ و البته همین موقعیت هم آبستن حوادث ناگواری نیز برای سرخس شده است. اتفاقاتی که این شهر را به دو بخش سرخس پیشین و سرخس نو مبدل ساخت و امروزه سرخش پیشین در ترکمنستان کنونی و در سمت راست هریرود و سرخس نو در ایران واقع شده است.
از آنجاییکه شهر سرخس، مهمترین نقطه بزرگراه ابریشم و محل اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب جهان میباشد از اهمیت استراتژیک و ژئوپلتیک بسیاری در کشور برخوردار است. این منطقه را منطقه ویژه اقتصادی در کشور میدانند، چرا که یکی از سه گمرک بزرگ ترانزیتی ایران و راه آهن بینالمللی مشهد-سرخس-تجن (محور طلایی) را در خود جای داده و به نوعی کانون مبادلات تجاری به کشورهای مختلف است.
از دیگر ویژگیهای متمایز کننده این شهر، به وجود اقوام و فرهنگها و آداب و رسوم مختلف آن می توان اشاره کرد. طايفههاي عرب بهلولي، سيستاني، بلوچ، ترک و عشایر کرد، از جمله تنوع قومیتی موجود در شهرستان سرخس اند که زبان و گویشهای مختلفی چون فارسی، بلوچی، سیستانی و عربی را در این ناحیه رقم میزنند.
سرخس همچنین بزرگترين رويشگاه طبيعي پسته کوهی و اسپند در جهان میباشد. قدمت تاریخی و مناظر طبیعی این شهر هم همواره مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته است. در ادامه با معرفی این اماکن و جاذبه های گردشگری سرخس ما را همراهی کنید.
آرامگاه بابا لقمان (شيخ لقمان سرخسی)
یکی از تاریخیترین و نام آشناترین جاذبه های گردشگری سرخس ، مقبره شیخ محمود بن محمد لقمان سرخسی، از عرفای قرن چهارم هجری قمری و معاصر با ابوسعید ابوالخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی است. در تاریخ آمده که ابوسعید ابوالخیر، به شخصیت لقمان سرخسی بسیار ارادت میورزید و او را شوریده احوال میخواند.
بخشی از این بنای عظیم آجری که در سه کیلومتری شهر سرخس و در فاصله بسیار کمی از مرز ایران و ترکمنستان واقع شده، متعلق به دوران سلجوقیان و بخشی دیگر از معماری آن منتسب به قرن هشتم هجری است. شاید از این روست که شباهت بسیار زیادی بین این بنا و آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی وجود دارد.
گنبدی آجری، ایوانی بلند و تزئیناتی از آجرکاری و گچبری ممتاز، کلیت ظاهری بنا را تشکیل میدهد. در بدنه داخلی بنا هم روزنههایی برای روشنایی درون گنبد طراحی شده است. بقعه در دو طبقه احداث شده که طبقه فوقانی آن غرفهدار بوده و بر اساس كتيبه گچبري سرتاسری که اطراف نماي آرامگاه وجود دارد، چنین به نظر میرسد که ساختمان مقبره در سال 757 ﻫ . ق بنيان گرديده يا مرمت و بازسازي شده است .
متاسفانه بخشی از این بنای شکوهمند آجری و معماری هنرمندانهاش از میان رفته اما آنچه باقی مانده همچنان پس از هزار سال با ابهت و اقتدار، خودنمایی میکند. آرامگاه بابا لقمان در دی ماه 1310 خورشیدی به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است.
غار بزنگان
در شش کیلومتری جنوب غربی روستای بزنگان از توابع بخش مرزداران شهرستان سرخس و ۱۲۸ کیلومتری شرق مشهد در یک منطقه دشتی، یکی دیگر از جاذبه های گردشگری سرخس به چشم میخورد. غار بزنگان، غاری آهکی است که قدمتی بسیار طولانی دارد که به پیش از میلاد مسیح میرسد و بر اساس شواهد موجود، ساکنین این غار شکارگر بوده و در حدود 45 هزار سال پیش میزیستند.
کف این غار اعجابانگیز، صاف و خاکی و دهانه کوچک و 70 سانتیمتری آن به سمت شمال و رو به آسمان قرار دارد. داخل غار چشمه هایی با آب آشامیدنی وجود دارد که مسیر ساده و کوتاه چهار متری داخل غار به راحتی و با در دست گرفتن طناب قابلیت صعود و فرود دارد. مسیری که عمدتا با شیب ملایم به سمت پایین میرود. محیط داخلی غار بزنگان، در حدود ۲۰۰۰ متر و ارتفاع درون آن گاهی به ۲۵ متر میرسد.
سهراه درون این غار وجود دارد که دو راه آن خشک و راه سوم که در سمت چپ غار قرار دارد، دارای آب معدنی است که در نهایت به دریاچهای میرسد که ۷ متر عمق و حدود ۵۰ متر مساحت دارد. منطقه کوهستانی غار بزنگان که برای بسیاری از کوهنوردان آشناست، مسیر دسترسی به یکی از زیباترین جاذبههای گردشگری سرخس را فراهم میکند که در فهرست آثار تاریخی ایران نیز به ثبت رسیده است.
دریاچه بزنگان
در روستای بزنگان که به شهادت تاریخ، در اواخر قرن گذشته و توسط یکی از شاهزادگان قاجار بنا شده، جاذبه گردشگری مهم دیگری هم وجود دارد و آن یک دریاچه آب شیرین است که عمق تقریبی 12 متر و مساحتی در حدود 80 هکتار دارد. این دریاچه زیبا در جنوب رشته کوههای هزار مسجد و در فاصله حدوداً 130 کیلومتری جاده مشهد_سرخس واقع شده و تنها آبگیر طبیعی استان خراسان میباشد.
همچنین دریاچه بزنگان به عنوان تنها زیستگاه طبیعی ماهی قزل آلا در استان خراسان رضوی و تنها اثر طبیعی ملی در استان خراسان شناخته میشود. آب این دریاچه که درصد نمک بالایی هم دارد، از بارش برف و باران و چشمههای زیرزمینی تأمین میشود.
محیط پیرامون دریاچه بزنگان و شرایط جغرافیایی آن، مکان مناسبی را هم به لحاظ اقلیمی برای پرندگان مهاجر بوجود آورده است. چشم انداز بسیار زیبا و طبیعی منطقه هم محیط مناسبی برای تفرج در اختیار طبیعت دوستان و گردشگران قرار میدهد.
کاروانسرای رباط شرف
در حاشیه جاده قدیم نیشابور به سرخس (جاده ابریشم)، 6کیلومتری جاده سرخس به مشهد و در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس، بنایی قدیمی در میان بیابان وجود دارد که یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری سرخس به شمار میآید. رباط شرف، یکی از مهمترین منزلگاه های قدیم در جاده ابریشم بوده و در کهنترین متون جغرافیای اسلامی از آن با عنوان آّبگینه یاد کردهاند.
کاروانسرای رباط شرف یکی از شاهکارهای هنر ایرانی است که در زمان سلطان سنجر سلجوقی و در سال 549 قمری توسط شرف الدین ابوطاهر بن سعدالدین علی القمی ملقب به وجیهالملک (حاکم مرو و وزیر سلطان سنجر) احداث شد. از دور که به رباط شرف نگاه میکنید یک قلعه بزرگ به نظر میآید و درون آن چون کاخی عظیم جلوه میکند.
این کاروانسرا دو صحن دارد که هریک از شبستان و چهار ایوان به شکل صلیب تشکیل شدهاند و با کتیبهها و طرحهای آجرچینی خاص و متنوع و بدیع، یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی را پیش روی همگان قرار داده است. بنایی شاهی که در زمره کاخ رباطها بوده و جایگاه ویژهای در معماری ایران دارد. همچنین گچبریهای آن نیز از جالبترین نمونههای این هنر در سده ششم هجری به شمار میآید.
سد دوستی
سد دوستی بر روی رودخانه مرزی هریرود در مرز ایران و ترکمنستان، در ۷۵ کیلومتری جنوب شهرستان سرخس و ۱۸۰ کیلومتری جنوب شرق شهر مشهد، واقع شده است. این سد همانطور که از نامش بر میآید، نشانهای از دوستی و مودت بین مردم ایران و ترکمنستان بوده و با همکاری هر دو کشور بر دریاچهی بسیار زیبایی احداث شده که نزد اهالی به همین نام «دوستی» شهرت دارد. سد دوستی 78 متر ارتفاع دارد و طول تاج آن به 650 متر میرسد و حجم مفید آبی که در آن ذخیره میشود در حدود 950 میلیون متر مکعب است.
آب دریاچه پشت سد دوستی که طولش در حدود 12 کیلومتر میباشد، منبع مناسبی برای تامین آب آشامیدنی و نیز کشاورزی شهرهای اطرافش از جمله شهر مشهد، به شمار میآید. از طرفی وجود این دریاچه، چشمانداز طبیعی بسیار زیبایی را برای این منطقه رقم زده که همواره مورد توجه گردشگران قرار میگیرد.
رباط ماهی از تاریخی ترین جاذبه های گردشگری سرخس
رباط ماهی نیز همچون رباط شرف در اوایل سده ششم هجری ساخته شده و به لحاظ کاربرد وسیع و متنوع آجر و گچبریها از نفایس معماری عصر سلجوقی به شمار میآید. بنای این رباط را به شخص خیری با نام «ابوالحسن محمدبنحسن ماه» نسبت میدهند و چون رباط شرف از جمله کاروانسراهای اشرافی ایران قدیم و به عبارتی از کاخ رباطهای آن دوره محسوب میشد.
رباط ماهی را که در حدود پنجاه کیلومتری شرق مشهد قرار دارد، چهارمین منزل بعد از نیشابور به مرو در مسیر جاده ابریشم میدانند. با گذشت زمان و تاثیرات مخرب عوامل طبیعی و انسانی، متاسفانه بنا خسارات زیادی را متحمل شده، اما آنچه که از گچبریها، تنوع آجرچینی سقفها، قالب کتیبه و نقوش اسلیمی در آن باقیمانده هم، بسیار دیدنی و از لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند و اصیل و نفیس است.
غار مزدوران (غار مزداوند)
غار سنگی مزدوران یکی دیگر از جاذبههای گردشگری سرخس در ۹۵ کیلومتری جاده مشهد_سرخس و در دو کیلومتری شهر مزداوند و در ارتفاعات جاهک و شوراق واقع شده است. این غار زیبا یکی از قدیمیترین غارهای استان خراسان میباشد و قدمت آن به هزاره دوم پیش از میلاد برمیگردد. غار مزدوران با ۱۰۰ متر طول، کمتر از ۳۰ متر عرض و ۱۲ متر ارتفاع، از نظر وسعت غار بزرگی به حساب میآید.
در نزدیکی این غار چشمه های آبگرم معدنی وجود دارد اما درون غار خشک بوده و برای تهیه آب باید از چشمه بزرگی که در نزدیکی غار وجود دارد استفاده کرد. سه طرف شرق، غرب و شمال غار را کوههای سنگی نسبتاً مرتفعی احاطه کرده و از طرف جنوب به تپههای ناهموار و کم ارتفاع دشت مزدوران محدود میشود. این غار در تیرماه سال ۱۳۴۵ کشف و حدود یکسال بعد در فروردین ماه سال 1346 به ثبت ملی رسیده است.
پل خاتون از جاذبه های گردشگری سرخس
پل خاتون به طول ۸۰ متر، عرض ۲۰/۶ متر و ارتفاع ۵۰/۹ متر بر روی هریرود بنا شده و در زیر این پل،دو رودخانه کشف رود و هریرود به هم پیوسته و رودخانه سرخس را تشکیل میدهند. این پل آجری تاریخی از آثار بسیار معروف و باستانی و نمونهای دیگر از جاذبههای گردشگری سرخس بوده که در فاصله ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی این شهر و در نزدیکی مرز مشترک ایران و ترکمنستان و افغانستان واقع شده است.
این بنای هنرمندانه که امروزه تنها به مخروبهای تاریخی بدل شده، مشتمل بر پنج دهانه ناهمگون با طاق های گهواره ای و جناقی با کالبد آجری میباشد. ساخت این اثر معماری را به «خاتون» خواهر گوهرشاد بیگم آغا همسر شاهرخ شاه تیموری نسبت میدهند.
دشت های لاله گون سرخس
در انتهای شمال شرقی مشهد، در مرز ایران و ترکمنستان و حوالی خانگيران شهرستان سرخس، دشتی اعجابانگیز از لالههای سرخ و زرد، چشم هر بینندهای را خیره میکند. بهار زیبا و منحصر به فرد این منطقه، با وجود منابع آبی حاصل از ذوب شدن برفها و ریزش جوی، درختانی پر از شکوفه و رویش گلها و آذین این دشت، یکی از زیباترین جاذبههای گردشگری سرخس را روبروی نگاه اهالی و مسافران و طبیعت دوستان قرار میدهد.
دشت لالهگون سرخس در انتهای سلسله كوه های هزار مسجد، با صدای دل انگیز آب خروشان چشمهها، منظره چشمنواز دریاچه آبی رنگ و سیاه چادر عشایری که به ییلاقات رسیدهاند عجین شده و لباس گل آذین دشت، زیبایی دل انگیز بهار سرخس را صد چندان میکند. دشت لاله گون سرخس سالیانه و به هنگام نوروز طبیعت، مکان دلفریبی را برای تفرج و تماشا در اختیار بسیاری از بومیان منطقه و مسافران تركمنی و ایرانی قرار میدهد.
جنگل پسته سرخس
منطقه حفاظت شده جنگل خواجه با موقعیت کوهستانی و وسعت تقریبی ۳۷۵۵۳ هکتار در جنوب، غرب و جنوب غربی سرخس و در مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد. برخی این جنگل را بزرگترین و بی نظیرترین جنگل پسته وحشی جهان میدانند ولی به طور قطع، منطقه حفاظت شده جنگل پسته وحشی خواجه سرخس، بزرگترین جنگل پسته وحشی در این منطقه و یکی از بزرگترین مناطق تولیدکننده پسته در منطقه و ایران محسوب میشود.
جنگل پسته با طول 50 کیلومتر وعرض 1015 کیلومتر و مساحت 15هزار هکتار، در محدوده بخش مرزداران واقع شده و سالانه 500 تن پسته کاملا ارگانیک از این جنگل برداشت میشود. یک امامزاده بنام پیرخواجه در وسط جنگل خواجه وجود دارد که نام جنگل نیز از آن نشات گرفته و مورد احترام اهالی میباشد. در دشت بکر و زیبا و آرام این منطقه، درختان پسته وحشی به طور نا منظم پراکنده شدهاند.
درختانی نادر با ظاهری تنومند که رشد بسیار کمی دارند و به کم آبی هم بسیار مقاوم هستند. دوستداران طبیعت و حافظان محیط زیست، چنانچه خوش شانس هم باشند، علاوه بر پوشش گیاهی، از گونههای مختلف جانوری هم میتوانند در این منطقهی بکر و زیبا دیدار کنند.
سخن پایانی
علاوه بر موارد ذکر شده، منظره بهاری رودخانه تجن، چشمه آب گرم خانگیران، منطقه شکار ممنوع گرزمی، منطقه حفاظت شده کوه بزنگان، جنگل های طاق و گز همراه با چشمه های زیبای و مراتع وسیع روستای قاسم خان، زیارتگاه خواجه ابوالفضل در روستای سنگر و جنگل گز بین مرز ایران و ترکمنستان از دیگر جاذبه های گردشگری سرخس میباشد. صنایع دستی و هنرهای سنتی هم از دیرباز در این منطقه رایج بوده که از میان آنها، گلیم بافی، فرش بافی و نمودمالی قابل اشاره است.