تحقیق درباره چهارشنبه سوری
چهارشنبهسوری، جشنی به قدمت تاریخ ایران و یکی از زیباترین و شورانگیزترین آیینهای باستانی است که هر ساله با فرارسیدن روزهای پایانی سال، نویدبخش بهار و سال نو میشود. این جشن که ریشههایی عمیق در فرهنگ و باورهای ایرانیان دارد، نه تنها یک گردهمایی ساده، بلکه نمادی از پیوند با گذشته، پاکسازی روح و روان و استقبال از آیندهای روشن است. اگر در پی تحقیق درباره چهارشنبه سوری هستید و میخواهید از ابعاد مختلف این جشن بزرگ ملی آگاه شوید، در این مقاله از ایدهآل مگ با ما همراه باشید تا به بررسی جامعی از تاریخچه، فلسفه، آداب و رسوم و جایگاه این جشن در ایران و سایر کشورها بپردازیم.
چهارشنبهسوری چیست؟
چهارشنبهسوری یا همان «چهارشنبه سرخ»، جشنی باستانی و ملی است که در غروب آخرین سهشنبه سال و پیش از فرارسیدن نوروز در ایران و برخی کشورهای همسایه برگزار میشود. این جشن که ریشههایی عمیق در فرهنگ و تمدن ایرانیان دارد، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی، گرمی بر سردی و شور و امید بر یاس است. با افروختن آتش و برگزاری مراسمهای خاص، مردم به استقبال سال نو میروند و ضمن وداع با سردی و سیاهی زمستان، برای ورود به بهاری سرشار از طراوت و سرزندگی آماده میشوند. چهارشنبهسوری فرصتی برای دور هم جمع شدن خانوادهها و دوستان و بزرگداشت سنتهای نیکو و فراموشنشدنی است.
چرا به آن چهارشنبهسوری میگویند؟
نام «چهارشنبهسوری» از دو بخش تشکیل شده است: «چهارشنبه» که به روز پنجم هفته و غروب آخرین سهشنبه سال اشاره دارد و «سوری» که در زبان فارسی کهن به معنای «سرخ» است. بنابراین، چهارشنبهسوری به معنای «چهارشنبه سرخ» است و به رنگ آتش و نمادهای این روز اشاره دارد. برخی نیز واژه «سوری» را برگرفته از «سور» به معنای جشن و مهمانی میدانند که در هر دو صورت، بیانگر ماهیت شاد و پرشور این آیین باستانی است.
فلسفه چهارشنبه سوری
فلسفه اصلی چهارشنبهسوری، پاکسازی، تطهیر و آماده شدن برای استقبال از سال نو است. ایرانیان باستان بر این باور بودند که با گذر از روی آتش، تمامی ناپاکیها، بیماریها، بدشگونیها و کدورتها از وجودشان زدوده شده و با انرژی و نشاطی تازه به استقبال نوروز میروند. آتش در این آیین، نماد روشنایی، پاکی، زندگی و جاودانگی است و از آن برای دفع بلایا و بدشگونیها استفاده میشده است. این جشن همچنین نمادی از غلبه نور بر تاریکی و گرما بر سرمای زمستان است و پیامآور رستاخیز طبیعت و آغاز فصل رویش و زندگی دوباره است.
چرا چهارشنبه آخر سال؟
انتخاب چهارشنبه آخر سال برای برگزاری این جشن، ریشههایی در باورهای کهن دارد. در ایران باستان، چهارشنبه را روز نحس یا پایاندهنده میدانستند. با افروختن آتش و برگزاری جشن در این روز، تلاش میکردند تا نحوست آن را از بین ببرند و با شادی و سرور به استقبال سال نو و تحول طبیعت بروند. این باور نشاندهنده تلاش انسان برای تغییر سرنوشت و مقابله با نیروهای منفی از طریق آیینها و جشنها است.
تاریخچه چهارشنبهسوری
در ادامه تحقیق درباره چهارشنبه سوری، نوبت به بررسی تاریخچه این جشن میرسد. ریشههای چهارشنبهسوری به دوران بسیار کهن تاریخ ایران بازمیگردد. این جشن در طول هزاران سال، دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده، اما جوهر اصلی آن که گرامیداشت آتش و نور است، همواره حفظ شده است.
چهارشنبهسوری در ایران باستان
در ایران باستان، جشنهای مرتبط با آتش از اهمیت ویژهای برخوردار بودند. زرتشتیان، آتش را عنصری مقدس و تجلیگاه اهورامزدا میدانستند و آن را همواره پاس میداشتند. اگرچه چهارشنبهسوری به شکل امروزی آن در متون زرتشتیان باستان به صراحت ذکر نشده، اما مراسمهای مشابهی مانند جشن فروردگان (که یادآور ارواح درگذشتگان بود) و نوروز خوانی، نشاندهنده اهمیت پاکسازی و استقبال از بهار با آداب و رسوم خاص بوده است. تاریخنگاران معتقدند که این جشن ریشههایی در آیینهای فصلی و کشاورزی دارد و به زمانهای پیش از زرتشت بازمیگردد.
ارتباط چهارشنبهسوری با آیین زرتشتی
در میان محققان درباره ارتباط مستقیم چهارشنبهسوری با آیین زرتشتی اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که این جشن ریشههایی در آیینهای قبل از زرتشت و فرهنگهای بومی ایران دارد و بعدها با آموزههای زرتشتی در هم آمیخته است. در آیین زرتشتی، آتش مقدس است و نباید آلوده شود، در حالی که در چهارشنبهسوری از روی آتش میپرند و به آن خاکستر میریزند. با این حال، مفهوم پاکسازی و نوسازی که در هر دو وجود دارد، نشاندهنده همپوشانیهای فرهنگی است.
چهارشنبهسوری بعد از ورود اسلام
پس از ورود اسلام به ایران، بسیاری از آیینهای باستانی ایرانیان از جمله چهارشنبهسوری، با چالشهایی مواجه شدند. در ابتدا، برخی از حاکمان به دلیل مغایرت با برخی آموزههای اسلامی، سعی در ممانعت از برگزاری آن داشتند. با این حال، ریشههای عمیق این جشن در فرهنگ مردم باعث شد که چهارشنبهسوری نه تنها از بین نرود، بلکه با گذر زمان و تغییراتی، همچنان به حیات خود ادامه دهد. این جشن در طول قرون متمادی، بخشی جداییناپذیر از هویت ایرانی بوده است.
آداب و رسوم چهارشنبهسوری
چهارشنبهسوری سرشار از آداب و رسوم متنوع و شیرینی است که هر یک ریشه در باورها و فرهنگ کهن ایرانیان دارند و شور و نشاط خاصی به این شب میبخشند. در ادامه تحقیق درباره چهارشنبه سوری، به برخی از مهمترین رسوم این شب میپردازیم:
پریدن از روی آتش
مهمترین و شناختهشدهترین رسم چهارشنبهسوری، افروختن آتش و پریدن از روی آن است. مردم با گفتن جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من»، از آتش میخواهند که بیماریها، رنجها و کدورتهای سال گذشته را از آنها بگیرد و در عوض، سلامتی، شادابی و سرخی (نشان از زندگی و شور) را به آنها ببخشد. این آتش معمولا از بوتههای خشک یا هیزمهای کوچک تشکیل میشود و در فضاهای باز روشن میگردد.
قاشقزنی
یکی دیگر از رسوم جذاب چهارشنبهسوری، قاشقزنی است. در این رسم، کودکان و گاهی بزرگسالان، چادری بر سر میکنند تا شناخته نشوند و با قاشق به کاسههای مسی یا فلزی ضربه میزنند و در خانهها را میکوبند. صاحبخانه نیز با شنیدن صدای قاشق، معمولا مقداری شیرینی، آجیل، شکلات یا حتی پول در کاسه آنها میریزد. این رسم نمادی از طلب خوشبختی و برکت برای سال نو است و حال و هوای خاصی به شب چهارشنبهسوری میبخشد.
کوزهشکنی
کوزهشکنی نیز از رسوم کهن این شب است. مردم با شکستن کوزههای سفالی قدیمی، اعتقاد داشتند که بدشگونیها، بلاها و فقر را از خانه خود دور میکنند و به استقبال سالی پر از خیر و برکت میروند. معمولا قبل از شکستن، مقداری سکه یا نمک در کوزه میانداختند و سپس آن را از پشت بام یا بلندی به زمین میانداختند.
فالگوش ایستادن
فالگوش ایستادن یکی از رسوم شاد و رمزآلود چهارشنبهسوری است. دختران جوان و گاهی دیگر افراد، شب چهارشنبهسوری به نیت برآورده شدن حاجت خود، در کوچهها و خیابانها کنار دیوار یا پشت در خانهها میایستادند و به صحبتهای رهگذران یا ساکنان خانه گوش میدادند. آنها با تعبیر جملات اولیهای که میشنیدند، فال خود را میگرفتند و نیت خود را تعبیر میکردند.
شالاندازی
این رسم بیشتر در مناطق آذربایجان و قفقاز رواج دارد. در شب چهارشنبهسوری، پسران جوان و مردان مجرد، شالی را از سوراخ بالای پشت بام یا از پنجره به داخل خانهها آویزان میکنند. صاحبخانه نیز هدایایی مانند شیرینی، آجیل، تخممرغ رنگی یا پول در شال قرار داده و آن را گره میزند و به بالا میکشند. این رسم نمادی از طلب خوشبختی، برکت و شگون است.
فال حافظ
در کنار فالگوش ایستادن، گرفتن فال حافظ نیز از دیگر رسوم این شب است. مردم با نیتهای گوناگون، دیوان حافظ را باز میکنند و با تعبیر شعر مورد نظر، به پاسخ سوالات و نیتهای خود میرسند. در گذشته فالهای دیگری نیز مانند فال نخود یا فال مهره رواج داشته است.
غذای چهارشنبه سوری
در شب چهارشنبهسوری، مانند بسیاری از جشنهای ایرانی، غذا و خوراکیهای مخصوصی تهیه و میل میشود که هر یک طعم و عطر ویژهای به این شب میبخشند.
- آش چهارشنبه سوری (آش ابودردا یا آش رشته): یکی از معروفترین غذاهای این شب، «آش چهارشنبهسوری» یا «آش ابودردا» است. این آش معمولا با حبوبات مختلف، سبزیجات معطر و رشته تهیه میشود و باور بر این است که برای دفع بیماریها و رفع حاجات نذر شود. گاهی نیز برای شفای بیماران یا به نیت گشایش بخت، این آش را میپزند و بین همسایگان پخش میکنند.
- آجیل چهارشنبهسوری (آجیل مشکلگشا): آجیل چهارشنبهسوری که به «آجیل مشکلگشا» نیز معروف است، شامل هفت نوع مغز و خشکبار مانند پسته، بادام، فندق، گردو، کشمش، مویز و توت خشک است. این آجیل را معمولا بدون نمک و بو داده مصرف میکنند و اعتقاد بر این است که خوردن آن در این شب، گره از مشکلات میگشاید و حاجتها را برآورده میکند.
چهارشنبهسوری در ادبیات و شعر فارسی
چهارشنبهسوری، به واسطه جایگاه ویژهای که در فرهنگ ایرانی دارد، همواره مورد توجه شاعران و نویسندگان پارسیگو بوده و در آثار آنها بازتاب یافته است.
- فردوسی: اگرچه فردوسی به طور مستقیم به چهارشنبهسوری نپرداخته، اما شاهنامه سرشار از ارجاعات به آتش و تقدس آن در ایران باستان است. جشنهایی مانند سده و مهرگان که در شاهنامه به آنها اشاره شده، نشاندهنده اهمیت آتش و نور در آیینهای کهن ایرانی است. مراسم افروختن آتش به هنگام پیروزیها یا آغاز سال نو، ریشههای مشترکی با چهارشنبهسوری دارند و فردوسی به شکلی غیرمستقیم، این باورها را در بطن حماسههای خود گنجانده است.
- حافظ: حافظ نیز همچون دیگر شاعران بزرگ، به مفاهیم نور، آتش و شادی اشاره کرده است. اگرچه شعری مختص چهارشنبهسوری از او نیست، اما در اشعارش به کرات میتوان به مفاهیمی چون “آتش عشق” و “پاکی” و “نور” برخورد که با فلسفه این جشن همخوانی دارد. شور و شوق زندگی و رهایی از بند غم که در حافظ موج میزند، با روح چهارشنبهسوری همراستاست.
- سایر شاعران و نویسندگان: در ادبیات معاصر، شاعرانی چون شهریار، فروغ فرخزاد، احمد شاملو و سیمین بهبهانی نیز به مناسبتهای مختلف به چهارشنبهسوری و نمادهای آن پرداختهاند. آنها گاه از شور و هیجان این جشن گفتهاند و گاه از تغییر شکل و آمیخته شدن آن با برخی خطرات مدرن گلایه کردهاند. این جشن همچنین در داستانها، نمایشنامهها و فولکلور ایرانی جایگاه ویژهای دارد و به عنوان نمادی از هویت و سرزندگی ایرانیان شناخته میشود.
چهارشنبهسوری در شهرهای مختلف ایران
چهارشنبهسوری، با وجود ریشههای مشترک، در هر شهر و منطقهای از ایران، آداب و رسوم و جلوههای خاص خود را دارد که نشاندهنده غنای فرهنگی این سرزمین است. برای تحقیق درباره چهارشنبه سوری، بهتر است درباره رسوم شهرهای ایران و کشورهای وابسته به فرهنگ ایرانی نیز بیشتر بدانیم.
چهارشنبهسوری در تبریز و آذربایجان
در تبریز و مناطق آذربایجان، علاوه بر پریدن از روی آتش، رسم «شالاندازی» بسیار رایج است. در این رسم، جوانان و پسران مجرد، شالی را از سوراخ بالای پشت بام یا از پنجره به داخل خانهها میاندازند و صاحبخانه نیز هدیهای (معمولا شیرینی، آجیل یا پول) را در شال قرار داده تا آن را بالا بکشند. «قورقا» (گندم برشته) نیز از خوراکیهای این شب است.
چهارشنبهسوری در گیلان و مازندران
در استانهای شمالی ایران به ویژه گیلان و مازندران، چهارشنبهسوری با نامهای دیگری چون «چهارشنبه بازار» یا «کولیچهارشنبه» نیز شناخته میشود. علاوه بر آتشافروزی، مردم به کنار رودخانهها و چشمهها میروند و صورت خود را میشویند یا سه بار از آب رد میشوند تا بیماری و بدشگونی از آنها دور شود. تهیه غذای «مرغ شکمپر» یا «ماهی» نیز در این شب رایج است.
چهارشنبهسوری در اصفهان
در اصفهان، علاوه بر مراسم مرسوم، رسم «فال کوزه» نیز وجود دارد. به این صورت که دختری کوزهای را به میان جمع میآورد و هر کس نیت میکند و شیء کوچکی (مانند انگشتر یا سنجاق) را در آن میاندازد. سپس دختر شعرهایی را میخواند و برای هر شعر، یک شیء را از کوزه بیرون میآورد و صاحب آن شیء، با توجه به مضمون شعر، نیت خود را تعبیر میکند.
چهارشنبهسوری در شیراز
در شیراز، مردم علاوه بر آداب رایج، به زیارتگاهها و اماکن مقدس مانند «شاهچراغ» میروند و دعا میکنند. رسم «فال کلوش» (فال کلوخ) نیز در برخی مناطق فارس رایج بوده که با شکستن کلوخ و تفال به نیت خاصی همراه بوده است. همچنین، بسیاری از خانوادهها در شب چهارشنبهسوری، آش رشته میپزند و برای سلامتی و دفع بلا، آن را بین نیازمندان تقسیم میکنند.
چهارشنبهسوری در خراسان
در خراسان، مردم با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، شعر «آتش افروز، بختم پیروز» را میخوانند. رسم «تخمه شکستن» و «قاشقزنی» نیز در این مناطق رواج دارد. همچنین پخت غذاهای محلی و بازدید از بزرگان فامیل از دیگر رسوم این شب است.
چهارشنبهسوری در کشورهای دیگر
جشن چهارشنبهسوری، تنها به مرزهای ایران محدود نمیشود و در بسیاری از کشورهای حوزه تمدنی ایران بزرگ نیز با آداب و رسوم خاص خود برگزار میشود که نشاندهنده پیوندهای فرهنگی عمیق است.
چهارشنبه سوری در افغانستان
در افغانستان، به ویژه در مناطق مرکزی و شمالی، چهارشنبهسوری با شور و شوق فراوان برگزار میشود. مردم با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز میروند. تهیه «هفت میوه» (ترکیبی از هفت نوع میوه خشک) و همچنین پخت غذاهای خاص از جمله «آش» از دیگر رسوم این شب است. قاشقزنی نیز در برخی مناطق افغانستان رواج دارد.
چهارشنبه سوری در تاجیکستان
در تاجیکستان نیز چهارشنبهسوری به عنوان یکی از جشنهای پیشدرآمد نوروز شناخته میشود. مردم با افروختن آتش، به استقبال بهار و سال نو میروند. این جشن در کنار دیگر مراسمهای نوروزی مانند «گلگردانی» و «آبپاشی»، بخشی از فرهنگ غنی تاجیکها را تشکیل میدهد و با موسیقی محلی و رقص و پایکوبی همراه است.
چهارشنبه سوری در جمهوری آذربایجان
در جمهوری آذربایجان، چهارشنبهسوری (که به «چهارشنبه آخر» معروف است) اهمیت بسیار زیادی دارد و یکی از مهمترین مقدمات نوروز است. چهار چهارشنبه قبل از نوروز، هر یک نماد یک عنصر طبیعی (آب، آتش، باد، خاک) هستند و چهارشنبه آخر به آتش اختصاص دارد. مردم در این شب نیز از روی آتش میپرند و اعتقاد دارند که با این کار، بیماریها و مشکلات از آنها دور میشود. همچنین، رسوم دیگری مانند «فالبینی» با آب یا با شمع و تهیه غذاهای خاص نیز رواج دارد.
خطرات چهارشنبهسوری و راههای جلوگیری
در سالیان اخیر شاهد انحرافاتی در برگزاری چهارشنبهسوری و استفاده از مواد محترقه و منفجره خطرناک بودهایم که منجر به حوادث ناگوار و آسیبهای جانی و مالی بسیاری شده است. در حالی که جوهر این جشن، شادی، پاکی و امید است، استفاده نادرست از آتش میتواند پیامدهای جبرانناپذیری داشته باشد.
راههای جلوگیری از خطرات:
- فرهنگسازی و آموزش: آگاهسازی جامعه، به ویژه کودکان و نوجوانان، در مورد فلسفه واقعی چهارشنبهسوری و خطرات استفاده از مواد محترقه.
- ایمنی آتش: استفاده از آتشهای کوچک کنترلشده در فضای باز و دور از مواد قابل اشتعال.
- نظارت بزرگترها: حضور و نظارت دقیق بزرگترها بر فعالیت کودکان و نوجوانان در نزدیکی آتش.
- دوری از مواد خطرناک: خودداری کامل از خرید، فروش و استفاده از مواد محترقه و منفجره دستساز و غیرمجاز.
- آمادگی برای حوادث: آمادهسازی کپسول آتشنشانی یا سطل آب و خاک در نزدیکی محل برپایی آتش برای کنترل سریع حوادث احتمالی.
- اطفای کامل آتش: اطمینان از خاموش شدن کامل آتش پس از پایان مراسم.
- حفظ آرامش: پرهیز از رفتارهای هیجانی و خطرناک که میتواند باعث آسیب به خود و دیگران شود.
چهارشنبه سوری امسال کی است؟
چهارشنبهسوری، همواره در غروب آخرین سهشنبه سال شمسی و پیش از فرارسیدن نوروز برگزار میشود. در پاسخ به این پرسش که چهارشنبه سوری سال 1404 کی است، باید گفت این مراسم در غروب سهشنبه 26 اسفند 1404 برگزار خواهد شد.
