جاهای دیدنی سرایان ، شهر آب انبار های قدیمی خراسان
سرایان که از قدمت تاریخی کهن برخوردار است، بر طبق تقسیمات جدید، جزو استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. این شهرستان به دلیل وجود آب انبارهایی که یادگار گذشته‌اند و امروزه نیز همچنان مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرند، و نیز مساجد بسیارش، با دو عنوان شهر آب انبارهای کهن و شهر مساجد شناخته می‌شود.
در سطح شهرستان سرایان، در کل 254 اثر تاریخی وجود دارد که 46 اثر از میان آنها، به ثبت ملی رسیده است. از میان این آثار هم در کل 15 اثر متعلق به شهر سرایان می‌باشد که 13 مورد آن، در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد. در ادامه با این شهر و جاذبه‌های تاریخی و گردشگری‌اش بیشتر آشنا خواهید شد.
ویژگی‌های جغرافیایی و آب و هوایی شهرستان سرایان
شهرستان سرایان، با وسعتی بیش از 9334 کیلومتر مربع، در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع شده است. این شهر تا مرکز استان خراسان جنوبی یعنی بیرجند، ۱۶۰ کیلومتر فاصله دارد و ارتفاع آن از سطح دریا، 1440 متر تخمین زده می‌شود. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، سرایان از غرب به شهرستان فردوس، از شمال به بخش کاخک شهرستان گناباد، از شرق به بخش سده شهرستان قائنات، از جنوب و جنوب شرق به بخش خوسف شهرستان بیرجند و از جنوب غربی به بخش دیهوک شهرستان طبس محدود می‌شود.
شهرستان کوچک اما کهن سرایان، در اردیبهشت ماه 1383 شمسی، به عنوان یک شهرستان مستقل معرفی شد. تا پیش از آن این شهر که در ۴۰ کیلومتری شرق فردوس واقع شده، از بخش‌های سه گانه این شهرستان به شمار می‌رفت.
شهرستان سرایان، شامل دو بخش آیسک و سه قلعه، سه شهر سرایان، آیسک و سه قلعه و چهار دهستان آیسک، مصعبی، دو کوهه و سه قلعه می‌شود و جمعیتی بالغ بر 35 هزار نفر دارد. از لحاظ آب و هوایی نیز شهرستان سرایان، آب و هوایی نسبتا معتدل داشته و تابستان‌هایش خشک و زمستان‌هایش سرد است.
پیشینه تاریخی شهر سرایان
بررسی‌های باستان شناسی نشان می‌دهد، سه تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح و در حوالی محوطه تاریخی کله کوب شهر آیسک، جوامعی در این منطقه مستقر بوده‌اند. علاوه بر آن، سایق تاریخی شهر سرایان را در دوران پیش از ظهور اسلام، تخمین می‌زنند و سد تاریخی «زو» را یادگار این دوران می‌دانند.
این منطقه در دوران اسلامی، بخشی از ایالت قهستان به حساب می‌آمد که در اولین سال‌های حمله اعراب، به تصرف سپاه مسلمانان درآمد. چیزی که از محوطه‌های تاریخی و تپه‌های این ناحیه می‌توان فهمید، آثاری از دوران سلجوقیان است.
به نظر می‌رسد منطقه قهستان در این دوران یعنی سده ششم و هفتم هجری قمری، سرزمینی آباد و پر رونق بود. قلعه‌های جنبش اسماعیلیون، از جمله قلعه قلاع سرایان هم موید این نکته است. بعلاوه آن ،کاروانسراها و آب انبارهای متعدد این منطقه، از جمله کاروانسرای شاه عباسی که به دوران صفویه تعلق دارند، اهمین این منطقه را در دوره‌های بعدی تاریخی، بیش از پیش مشخص می‌کند.
جالب است بدانید که ناصر خسرو قبادیانی هم در سفرنامه خود از جاهای دیدنی سرایان یاد می‌کند و می‌گوید: قسمت شرق شهرستان فردوس، مکانی آباد با قنات‌ها و درختان بسیار است. در تاریخ خاطرات عبدالرحمن افغان، یکی از شاهزادگان افغان در زمان ناصرالیدن شاه هم می‌خوانیم که: ساعت سازی در شهر سرایان رواج فراوان داشت؛ و همچنین این شهر، دارای بازارهای تجاری بسیار و چندین کارگاه تفنگ سازی بود و عمارت‌های بزرگی نیز، در این شهر وجود داشته است.
وجه تسمیه شهر سرایان
دو روایت درباره وجه تسمیه شهر سرایان موجود است. اولی می‌گوید از آنجا که این شهر در گذشته صاحب عمارات فراوان و بناهای عظیم بوده، و «سرا» نیز به معنای منزل و خانه به کار می‌رود، این منطقه را سرایان نام نهاده‌اند.
وجه تسمیه دوم که ظاهرا به واقعیت نزدیک‌تر به نظر می‌رسد از این قرار است که: نام نخست سرایان، «سرآبان» بوده که به گویش محلی اهالی، سرابو یا سراو نامیده می‌شد. سرآبان یا سرایان متشکل از «سر» + «آی» به معنای آب + «ان» می‌شود. به این دلیل این نام را برای شهر انتخاب کرده‌اند که این شهر در مسیر آب قرار گرفته و دو نهر آب به نام‌های تیربری و زابری داشته است.
جاذبه های گردشگری و مکانهای تاریخی سرایان
1- کاروانسرای سرایان (رباط شاه عباسی)
کارونسرای سرایان، یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین جاذبه‌های دیدنی سرایان، یادگار دوران حکومت صفویه در این شهر است. این کاروانسرا در داخل شهر سرایان و در محدوده بافت تاریخی آن واقع شده و به رباط شاه عباسی هم شهرت دارد. بنای این کاروانسرا به صورت دو ایوانی و عمدتا با آجر، طراحی شده و امروزه کاربری موزه دارد و اشیای قدیمی را در آن به نمایش می‌گذارند.
رباط شاه عباسی متشکل از سردر ورودی، صحن، حجره‌های متعدد، ایوان، انبار، فضای خدمات و اصطبل شتران می‌شود. اصطبل شتران (شترخانه) در سال 1388 به عنوان موزه مردم شناسی سرایان افتتاح و در اختیار بازدید عموم قرار گرفت. این کاروانسرای دیدنی، به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار، در کنار هم یک مجموعه تاریخی را در شهر سرایان تشکیل می‌دهند. کاروانسرا یا رباط شاه عباسی سرایان، از جمله بناهای تاریخی این شهر می‌باشد که در سال 1382 به ثبت ملی رسیده است.
2- کویر سه قلعه ( پنجمین آسمان تاریک جهان)
شهر کهن سه قلعه را بهشت منجمان و کویرنوردان ایران معرفی می‌کنند. حدود 55 کیلومتر دورتر از سرایان در فاصله تقریبی 30 کیلومتری از جنوب سه قلعه، یکی از منحصر به فردترین بیابان‌های شرق کشور را مشاهده خواهید کرد. اهمیت کویر زیبای سه قلعه تا به حدی است که آن را یکی از تاریک‌ترین و پرستاره‌ترین نقاط کره زمین و پنجمین آسمان تاریک جهان معرفی می‌کنند. از این رو، این منطقه یکی از بهترین سایت‌های کشور، برای استقرار تلسکوپ و رصد آسمان شب است.
رصدخانه‌ها و آسمان بی‌انتهای این کویر پهناور، لقب بهشت منجمان و علاقه‌مندان به این حوزه را برایش به ارمغان آورده است. از آنجا که کویر سه قلعه در مسیر جریان گرد و غبار محلی قرار ندارد، افق دید گسترده‌تری را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد. تا جاییکه می‌گویند: سه قلعه پرستاره‌ترین آسمان کویر را دارد.
تپه‌های ماسه روان (تپه ماهور)، دریاچه نمک، دق (زمینی کاملاً صاف و سفت که دارای هیچ گونه پوشش گیاهی نیست) از دیگر جاذبه‌های این کویر استثنایی و دیدنی سرایان به شمار می‌آیند. علاوه بر گردشگری نجومی، شتر سواری، کویرنوردی و تور آفرود و … از دیگر جاذبه‌هایی است که سالیانه گردشگران بسیاری را راهی این منطقه می‌کند.
3- مسجد جامع سه قلعه (شاخص‌ترین اثر تاریخی شهرستان سرایان)
شاخص‌ترین و فاخرترین جاذبه تاریخی سرایان را مسجد جامع قدیمی سه قلعه می‌دانند که در سال 85 در فهرست آثار ملی کشور نیز قرار گرفت. با وجودی که سند یا لوحی مبنی بر تاریخ ساخت این بنا وجود ندارد، بر اساس شواهد موجود، ساخت آن را به دوران صفوی نسبت می‌دهند.
بنای این مسجد تک ایوانی، شامل دو شبستان تابستانی و زمستانی است. بخش تابستانی، ایوانی بلند مزین به گچبری‌های زیبا و محراب گچبری شده می‌باشد. شبستان زمستانی به صورت سر پوشیده طراحی شده و رواق‌هایی دارد که با 30 ستون محکم استوار شده‌اند. آجر، خشت، گل و گچ، مصالح به کار رفته در این بنا را تشکیل می‌دهند.
جالب است بدانید که منبری قدیمی و چوبی در این مسجد وجود دارد که به عنوان یکی از جاهای دیدنی سرایان و اولین اثر این شهرستان، در فهرست میراث منقول کشور به ثبت رسیده است. چوب به کار رفته در این اثر، چوب درخت چنار می‌باشد و منبر چوبی را با ده پله، به ابعاد ۳۷۰ * ۹۰ * ۳۴۴ سانتيمتر، ساخته‌اند. گره چینی، نقوش هندسی و کتیبه و تزئينات مشبک در طرفين محل جلوس، از تزئینات به کار گرفته شده در منبر چوبی مسجد جامع سرایان است. بر روی منبر هم کتیبه‌ای به چشم می‌خورد.
4- دق سرایان (دق رباط سرایان)
دق به زمینی کاملاً صاف و سفت می‌گویند، که تقریبا هیچ گونه پوشش گیاهی ندارد. در جنوب غربی شهر سرایان، دق رباط سرایان قرار گرفته که به عنوان یکی از مکانهای دیدنی سرایان، پذیرای گردشگران بسیاری است. کویر شکلی بیضی مانند دارد و مساحت کلی آن را، 40 کیلومتر طول و 20 کیلومتر عرض تشکیل می‌دهد.
در قسمت شرقی این دق، تپه‌های ماسه‌ای و ریگزارها به چشم می‌خورد. قسمت جنوبی کویر را پلتفرم‌های نمکی و مرکز آن را پوشش استپی در بر گرفته و در حاشیه کویر، پوشش جنگل‌های تنک تاق را خواهید دید. خاک عمیق و شور، و بافت بسیار سنگین هم از دیگر ویژگی‌های دق سرایان به شمار می‌آید. مرکز دق سرایان فاقد پوشش گیاهی بوده و تنها پوشش گیاهی اطراف کویر را هم، پوشش گیاهی شورپسند با نیاز آبی بالاتر ، شامل ۱۶ گونه با ۳ تیپ گیاهی شامل می‌شود.
5- آرامگاه توران شاه
آرامگاه توران شاه، یکی دیگر از دیدنی‌های تاریخی سرایان محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی ایران نیز، به ثبت رسیده است. بر اساس مدارک موجود و به احتمال زیاد، این بنای به ظاهر ساده اما از لحاظ معماری آن دوران با شکوه، از یادگارهای دوران تیموری به حساب می‌آید. موید این نکته، چندین قطعه سنگ قبر است که به قبرهای اطراف تعلق داشته و قدمتش به عصر تیموریان بر‌می‌گردد. همچنین سنگ لوحی بر بالای درگاه ورودی بنا وجود دارد که در بخش‌هایی ناخوانا به نظر می‌رسد.
در شکل ظاهر و نمای خارجی، بنای مقبره طاق‌های تزئینی دارد که با آجرکاری، مزین شده‌اند. ورودی این مقبره، شامل یک طاق می‌شود و پس از آن، فضای داخلی یا گنبدخانه این بنا، به صورت عرقچین و با کمک فیل‌پوش‌های کوچک که فضای هشت ضلعی را به دایره نزدیک کرده‌اند، ساخته شده است. نقشه این قسمت هم به شکل هشت صلعی بوده و هر ضلع دارای طاقی با قوس جناغی می‌باشد.
6- آبشارهای دره سبز رود
آبشارهای دره سبز رود از جمله جاذبه‌های طبیعی سرایان است که در 35 کیلومتری این شهر و در روستای زیبا و هدف گردشگری کریمو قرار دارد. این آبشارهای زیبا و روح نواز، در مکان ییلاقی جذاب و دیدنی به نام «دره سبز رود» واقع شده‌اند. در مجموع 30 آبشار بزرگ و کوچک در این منطقه وجود دارد که به صورت پلکانی و در مسیری بسیار صعب‌العبور اما سرسبز و چشم نواز قرار گرفته‌اند که برای تماشای آن، حتما باید امکانات و تجهیزات کوهنوردی به همراه داشت. درخت‌های گردو و بید کهنسالی که در این مسیر زیبا وجود دارند، زیبایی‌های این منطقه را دوچندان می‌کنند.
طول مسیر آبشارهای دره سبز رود، حدود دو کیلومتر و ارتفاع آنها بین ۵.۱ تا ۱۸ متر متغیر است. در پای هر آبشار هم حوضچه‌هایی وجود دارد که بین نیم تا دو متر عمق دارند. آبشارهای دره سبز رود سرایان، نمونه‌ای از جاذبه‌های گردشگری این شهر اند که در فهرست میراث طبیعی ملی ثبت شده‌اند.
7- غار بتون سرايان (غار اژدها)
یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی سرایان که به ثبت ملی هم رسیده، غار بتون یا اژدهاست. این غاز بزرگ دومین غار عمیق و اورست غارهای شرق كشور به حساب می‌آید و بازدید از آن تنها با امکانات و تجهیزات حرفه‌ای امکان‌پذیر می‌باشد. در تحقیقات اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که عمق این غار که در نوع خود منحصر به فرد و یکی از زیباترین جلوه‌های طبیعت است، به حدود 400 متر می‌رسد.
غار بتون سرایان که به گویش محلی به آن «بتو» می‌گویند، در نزدیکی روستای چرمه و در 12 کیلومتری مرکز شهر سرایان قرار دارد. این غار اعجاب‌انگیز، در کوهی صخره‌ای واقع شده و جالب است بدانید که، هنوز انتهای آن کشف نشده باقی مانده است. نام غار از آنجا می‌آید که این مکان، دو دهانه دارد که دهانه ورودی را دهانه اژدها نام گذاشته‌اند، (چون اهالی معتقدند غار مخوفی است نام اژدها را بر آن گذاشتند) و دهانه خروجی با نام بتون خوانده می‌شود. (بنا به نظر اهالی منطقه، انتهای غار به شهر تاریخی تون در فردوس می‌رسد بنابراین نامش را به تون می‌گویند) از این رو غار دیدنی سرایان، به هر دو نام شهرت دارد.
داخل این غار که از عجایب شگفت‌انگیز طبیعت به شمار می‌آید، قندیل‌های زیبای آهکی، چاه‌های عمیق و حوضچه های آب معدنی با آب آشامیدنی بسیار سرد وجود دارد. همچنین در این غار با پدیده‌ای شگفت‌انگیز با نام «مروارید غار» روبرو هستیم، که پدیده‌ای کمیاب و بی‌نظیر و بسیار جالب توجه بوده و نظر کارشناسان را به خود جلب کرده است. در نزدیکی غار بتون، زیارتگاهی هم با عنوان پیر اباذر وجود دارد که از اماکن مذهبی و دیدنی سرایان محسوب می‌شود.
8- منطقه شکار ممنوع کمر سرخ
منطقه‌ی زیبای کمر سرخ با حدود ۱۱۴۸۵ هکتار مساحت، در شمال شهرستان سرایان واقع شده و با استناد به قانون حفاظت از محیط زیست، از سال 1389 به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام گردید. این منطقه در مجاورت شهرستان گناباد قرار گرفته و حدود آن، از ارتفاعات مشرف به روستای نوده آغاز می‌شود و به ارتفاعات مشرف به روستای دره‌باز در شهرستان قائن، ختم می‌گردد. این منطقه حاصل خیز و پر آب، با طبیعتی زیبا و آب و هوایی مطلوب، در مجاورت دو رشته کوه قهستان و آهنگران، گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.
حیات وحش متنوع و پوشش گیاهی مختلف که شامل گیاهان دارویی بسیاری هم می‌شود، از ویژگی‌های این ناحیه به شمار می‌آید. در منطقه شکار ممنوع کمر سرخ سرایان، بیش از ۵۹ گونه پرنده ، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصر به فرد، وجود دارند. شاخص‌ترین گونه جانوری در این منطقه قوچ و میش اوریال(ناخالص) است که به شکل پراکنده در سرتاسر این ناحیه دیده می‌شوند.
سخن آخر
شهرستان سرایان علاوه بر جاذبه‌های گردشگری و دیدنی‌های طبیعی و تاریخی، مراسم و آیین‌های کهنی دارد که زبانزد خاص و عام است. جشن سده، چله، چهارشنبه اول سال، آش مراد، آبگیری آب انبارها و … از جمله مراسمات محلی این منطقه به شمار می‌آیند. از میان همه آداب و رسوم و آیین‌هایی که مردم سرایان همچنان در حفظ آن کوشا هستند، جشن سده در سال ۱۳۹۱، مراسم آب گیری آب انبارها در سال ۱۳۹۵ و مراسم شمع روشن کردن روز برات در سال ۱۳۹۶، در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
جالب است بدانید که در شهر آب انبارهای قدیمی، مراسم آب گیری آب انبارها، هر ساله از ابتدای دی ماه شروع می‌شود. گروهی از مردم شهرستان سرایان تحت عنوان «میرآب»، این آیین را که از پدرانشان به یادگار مانده، درکنار هم اجرا می‌کنند.
در سفر به این دیار خطه خراسان، بازدید از دو روستای نمونه گردشگری مصعبی و کریمو، روستای ییلاقی خاور، باغستان چرمه، سد زو و کال زو، دشت لاله های بسطاق، آسیاب آبی کاه کوه، دره آمین و بوسی را هم از یاد نبرید.
