جاذبه های گردشگری تایباد ؛ شهری مرزی با تاریخی کهن
شهرستان تایباد از شهرهای استان خراسان رضوی در شرق ایران، ۲۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشهد و در مرز ایران و افغانستان واقع شده است. این شهر که در فاصله 60 کیلومتری تربت جام قرار دارد؛ در گذشته بخشی از این شهرستان بود ولی در سال 1354 از تربت جام جدا شده و به عنوان شهرستان، هویتی مستقل یافت. مردمان این شهر که جمعیتی در حدود 118 هزار نفر دارند، به زبان فارسی دری سخن می‌گویند.
پس از شهرستان‌های نیشابور ، سبزوار، تربت حیدریه، تربت جام، قوچان و کاشمر، تایباد هفتمین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است. شهری که قدمتش به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح می‌رسد. خطه تایباد که در گذشته به اسامی مختلفی چون «مغول آباد» «باخرز»، «طيبات»، «طايباذ»، «تائی آباد»، «تايب آباد»، «تاياباد»، «تاياباذ» شهرت داشت، مکانی آباد و پرجمعیت بود و یکی از ولایات زمان پارتیان به شمار می‌آمد.
در تاریخ آمده که در اوایل سده هفتم هجری قمری، مغولان به این شهر وارد شده و شهر را با نام خود « مغول آباد» خواندند. بعدها به علت سکونت جمع کثیری از عالمان و عارفان نام «طیبات» را بر آن گذاشتند. اما وجه تسمیه تایباد به سبب بادی 12 ساعته است که در یک شبانه روز در این خطه می‌وزد. از این رو، شهر را «تای (12 ساعت) باد» نام نهاده‌اند. شهری که در سده 13 هجری بعد از فراز و نشیب‌ها و تاخت و تازهای فراوان، به اوج شکوه و آبادانی خود رسید.
این شهر که مساحتی بیش از پنج هزار متر مربع دارد، 124 اثر تاریخی و 24 جاذبه طبیعی را در خود جای داده که از آن میان، 46 اثر آن به ثبت ملی رسیده‌اند. با ما همراه باشید تا با تعدادی از مهمترین جاذبه های گردشگری تایباد بیشتر آشنا شوید.
مزار مولانا زین‌الدین ابوبکر تایبادی
در جنوب غربی شهر تایباد و در کنار گورستان قدیمی شهر، مجموعه‌ی باشکوهی به چشم می‌خورد. روبروی مسجدی به نام «مسجد مولانا» و در پناه درخت پسته ای کهنسال، آرامگاه مولانا زین‌الدین ابوبکر، از شخصیت‌های عرفانی دیار خراسان در قرن هشتم هجری واقع شده است.
بنایی با معماری آذری و آجرکاری و کاشی‌کاری معرق ظریف و زیبا که با خطوط معرق و تزیینات گل و بوته اسلیمی، زینت داده شده و کتیبه ایوان اصلی‌اش با کاشی‌های فیروزه‌ای در خراسان نظیر ندارد. این کتیبه نفیس که از ارزشمندترین آثار هنری به شمار می‌رود، یازده آیه اول از سوره مبارکه کهف را روبروی نگاه تماشاچیان قرار می‌دهد. در بخش فوقانی این کتیبه هم با خط کوفی عبارت “ملک الله” به تکرار حک شده است.
جالب است بدانید مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی هفت سال مداوم را با پای برهنه از تایباد به تربت جام فعلی طی طریق می‌کرده، تا بر سر مزار «شیخ احمد جامی» حاضر شده و به تلاوت قران بپردازد و سپس به زیارت حرم امام رضا (ع) مشرف می‌شد.
رباط تاریخی عباس آباد
این اثر تاریخی که از مهمترین جاذبه های گردشگری تایباد محسوب می‌شود ؛ در میانه دشتی وسیع و در فاصله ۲۶ کیلومتری جاده تایباد به تربت جام واقع شده و از آثار معماری دوران صفویه است. رباط عباس آباد در زمان رونق و آبادانی از جمله کاروانسراهای مهم و معتبر دیار خراسان محسوب می‌شد و نامش در متون تاریخی و سفرنامه‌های بسیاری ذکر شده است. این بنا مشتمل بر دو حیاط می‌باشد و اتاقک‌ها، آب انبار، ایوان و ایوانچه ماهیت کلی بنا را شکل می‌دهند.
از ویژگی‌های خاص این بنا، به عنصر دفاعی (سنگ انداز) در بخش فوقانی ورودی آن می‌توان اشاره کرد که حافظ امنیت ساختمان و کاروانیان خسته از راه سفر بود. امروزه موقعیت جغرافیایی خاص این اثر تاریخی که دشتی وسیع و عاری از آلودگی نوری است، مکان مناسبی را برای رصدهای نجومی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
میل کرات
در ابتدا لازم است بدانید، میل علامتی بود که در گذشته بر سر راه کاروانیان قرار داشت تا راهنمای مسافران و بازرگانان در جاده‌ها باشد. شبها هم بر فراز میل‌ها گاه آتشی روشن می‌کردند که از دور قابل دیدن باشد. مناره تاریخی میل کرات هم با ارتفاع 25 متر و در 25 کیلومتری جنوب غربی تایباد، در تپه ای نسبتا بلند از روستای کرات واقع شده است.
این اثر آجری خاص، میراث دوران سلجوقی و به سبک معماری آن دوره ساخته شده و تمام مصالح آن را آجر با ملات ماسه و گچ تشکیل می‌دهد. با این حال بسیار مهندسی ساز و مقاوم بوده و حتی در زلزله چند صد سال پیش، تنها کمی از حالت قائم خارج شد ولیکن همچنان پابرجا باقی مانده است.
میل کرات در قسمت پایین به صورت هشت ضلعی و در قسمت بالایی به شکل استوانه طراحی شده است. تزئیناتی موسوم به «شرفه» در بخش انتهایی ساقه هشت ضلعی، گره چینی های آجری و نوار عریضی به خط کوفی که البته دستخوش حوادث طبیعی شده، این بنای تاریخی و دیدنی شهر تایباد را مزین کرده‌اند.
قلعه کرات
این قلعه یکی دیگر از جاذبه های گردشگری تایباد می‌باشد. با فاصله کمی از میل کرات،در میان محوطه وسیع باغ امیر تیمور، قلعه ای با نام قلعه کرات وجود دارد. قلعه‌ای که آنرا متعلق به دوره قاجار می‌دانند و فضاهای مختلفش حکایت از کاربری‌های متفاوت دارد. برج‌های نگهبانی و محل تیرکشها در بنا حاکی از اهمیت بسزای آن در زمان خود است. برای تقویت دیواره بیرونی بنا هم در اطراف حصار اصلی، نیم برجهایی برای دفاع از مهاجمان طراحی شده که امنیت بنا بیش از پیش حفظ شود.
رباط سنگی
تنگل و بند استای
تنگل و بند استای یکی از جاذبه های گردشگری تایباد است. این چشم‌انداز طبیعی به لحاظ گردشگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و طبیعت‌دوستان را همواره جذب آب و هوای مطبوع و محیط زیبای خود می‌کند. تنگل دره‌ای سرسبز و بند استای آبگیری چشم‌نواز است و منطقه کوهستانی و درختان میوه آن، هر بیننده‌ای را مجذوب زیبایی خود می‌کند. روستای استای همچنین از تعدادی جاذبه تاریخی چون بقایای قلعه‌ای سنگی، مسجد جامع، آب‌انبار، تپه استای و زیارتگاه استای برخوردار بوده که محل مناسبی برای بازدید گردشگران فراهم می‌کند.
آب انبار قلعه كهنه رِزه (ریزه)
ریزه یا رِزه از مناطق کهن تایباد محسوب می‌شود. شهری که به دلیل وجود تاکستان‌های فراوانش نام رز(درخت انگور) را بر آن نهادند. باور عامیانه بر این استوار است که روستای رزه از شهری بزرگ در گذشته و با عنوان رضوان باقی مانده و بیش از یک دهه است که با الحاق به روستای مشهد ریزه، نام شهر را مشهد ریزه گذاشته‌اند.
در این شهر آب انباری آجری جنب مسجد جامع شهر وجود دارد که از بقای قلعه ریزه به یادگار مانده و اهمیت بسیاری از نظر تاریخی دارد. این آب انبار قدیمی، در زمره قدیمی‌ترین نمونه‌های برجای مانده در منطقه باخرز است و قدمت معماری‌اش را به پیش از دوران صوفیه نسبت می‌دهند. مخزن این آب انبار بر خلاف سایر آب انبارهای منطقه به صورت مستطیلی و ضربی پوش اجرا شده و به وسیله آب قنات پر می‌شد. سر در آجری، پوشش گنبدی و حرکت قوس‌های داخل تاق، یکی از جلوه‌های زیبای این اثر تاریخی تایباد به حساب می‌آید.
مزار شاهزاده قاسم مشهدریزه
مزار شاهزاده قاسم در شهر مشهدریزه بخش میان ولایت تایباد قرار دارد. به باور اهالی محل، مقبره مذکور به قاسم‌بن محمدبن ابی‌بکر بن ابی‌قحافه، پدر ام فروه (مادر امام جعفر صادق (ع)) تعلق دارد. مردی که از شخصصیت‌های بزرگ تاریخ اسلام بود.این بنای تاریخی شامل اتاقهایی است که اطراف یک فضای مرکزی را احاطه کرده‌اند و تنها محراب این بنا که در تاقنمای ضلع جنوب غربی ایجاد شده، با طرح‌های حصیری و آجری زینت یافته است.
بنایی ساده و کاه گلی با معماری اصیل و باشکوه، که یادگاری از دوران صفویه می‌باشد و با درختان کاج و سرو تنومندی که آنها نیز قدمتی به قامت تاریخ منطقه دارند، همسایه و همجوار شده است. علاوه بر این مقبره، قبور تاریخی دیگری نیز در این مکان وجود دارد که اهالی معتقدند متعلق به شهدایی است که اوایل دوره اسلامی در جنگی در منطقه رِزه به شهادت رسیده‌اند.
حمام فرمان آباد
حمام فرمان آباد در مرکز روستایی به همین نام و در فاصله 2 کیلومتری جنوب شهر تایباد واقع شده است. این حمام در دل زمین قرار دارد و توسط پلکانی به درون آن را پیدا می‌کنند. فضای داخلی حمام مشتمل بر دو فضای مجزا با پوشش گنبدی است که یکی به عنوان رختکن و دیگری به عنوان حمام مورد استفاده قرار می‌گرفته و توسط راهرویی بهم راه پیدا می‌کند. قدمت این اثر تاریخی به دوران قاجار می‌رسد. این اثر در سال 1384 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد تاریخی امیر حمزه محسن آباد
در فاصله 20 کیلومتری شمال شهر تایباد و در مسیر جاده تایباد به تربت جام، روستایی با نام محسن آباد قرار دارد. در ضلع غربی این روستا بنایی تارخی موسوم به مسجد قدیمی محسن آباد وجود داردکه مشتمل بر پوشش‌های گنبدی شکل و حیاط ورودی است که دیوارهای اطرافش بوسیله طاق نماهایی محصور شده است. این بنای تاریخی هم یادگاری از دوران قاجاریه می‌باشد. مرمت سقف و کاهگل کشی مسجد امیر حمزه به همت میراث فرهنگی تایباد و با مشارکت دهیاری و اهالی روستا، در سال گذشته پایان یافت.
آبشار ارزنه
آبشار سه گانه ارزنه، یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری طبیعی در استان خراسان رضوی و از جاذبه های گردشگری تایباد است. روستای ارزنه، روستایی از توابع بخش باخرز شهرستان تایباد می‌باشد که در ۱۴ کیلومتری جنوب غربی باخرز و ۲۱۰ کیلومتری مشهد واقع شده است. این آبشار سه گانه در امتداد رود ختنه ارزنه از ارتفاعات باخزر سرچشمه می گیرد و ترکیبی از سه آبشار پی در پی را تشکیل می‌دهد.
آبگیری که در بالای ابشار اول ایجاد شده، با وجود دسترسی که آسان نیست، برای شناگران محل مناسبی به نظر می‌رسد و مورد استفاده آنها قرار می‌گیرد. آبشار اصلی ارزنه در ضلع جنوب غربی آبگیر و باارتفاع ۶۰ متر، آبشار دوم در جنوب آبگیر و با ارتفاع تقریبی ۲۵ متر و به صورت پلکانی قرار گرفته‌اند. آبشار سوم نیز در ضلع غربی آبگیر با ارتفاع ۳۰ متر قرار دارد و در واقع ترکیبی از ۲ آبشار قبلی است و در پایین به صورت رودخانه ادامه دارد.
روستای سوران
این روستا در بخش ميان ولايت تايباد و به فاصله 45 کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. منطقه‌ای کوهستانی و زیبا با باغ‌های میوه و آب و هوایی مطبوع، که هرساله گردشگران فراوانی را به خود جذب می‌کند. فارغ از مراکز تفریحی و طبیعی بکر سوران، یکی از جاذبه‌های گردشگری این روستا، سنگ قبرهای تاریخی و منحصر به فرد آن است.
کلام پایانی
شهرستان تایباد علاوه بر جاذبه‌های گردشگری مهد موسیقی مقامی و رقص محلی و آئینی است. این شهر در کنار خواف و تربت جام قطب موسیقی جنوب خراسان را تشکیل می دهند. موسیقی این منطقه در گذشته بیش از 300 مقام داشته که امروزه بالغ بر 50 مقام از آن همه باقی مانده که از آن میان، مقام‌های الله مدد، کبک زری و نوایی قابل ذکرند.
رقص اپر و مراسم تمنای باران و چوب بازی هم از جمله رقص‌های آئینی این منطقه‌اند. مهمترین سازهای این خطه را هم دف و دوتار تشکیل می‌دهند و علاوه بر آن تایباد به ساخت این سازها هم شهرت دارد. در میان محصولات کشاورزی هم شیرینی خربزه تایباد زبانزد خاص و عام است. دیدار از موزه مردم شناسی تایباد را هم در سفر به این شهر فراموش نکنید.
