داروی پروژسترون چیست و در چه مواردی کاربرد دارد؟

شواهد نشان می‌دهد که تقریبا 80 درصد زنان از مشکلات هورمونی و عوارض ناشی از آن رنج می‌برند. پروژسترون یکی از مهم‌ترین هورمون‌های زنانه است که اگر میزان آن به طور غیرطبیعی کاهش یابد، پزشک برای رفع مشکل داروی پروژسترون را تجویز می‌کند.

تمام مراحل زندگی یک زن، از قاعدگی و بارداری گرفته تا یائسگی، تحت تاثیر هورمون‌ پروژسترون است؛ از این‌رو، کاهش این هورمون می‌تواند به بروز مشکلات جدی منجر شود.

پروژسترون مسئولیت تنظیم چرخه قاعدگی و حمایت از بارداری سالم را بر عهده دارد و کمبود آن احتمال ابتلا به مشکلاتی مانند ناباروری، زایمان زودرس و اختلالات قاعدگی را افزایش می‌دهد.

با توجه به اهمیت درمان مشکلات هورمونی، این مقاله از ایده آل مگ را به معرفی داروی پروژسترون اختصاص داده‌ایم. آشنایی با این دارو می‌تواند به مصرف صحیح آن کمک کرده و احتمال بروز عوارض جانبی را به حداقل برساند.

پروژسترون چیست؟

هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که بر طیف وسیعی از عملکردهای بدن، از چرخه خواب و بیداری گرفته تا هضم غذا، تاثیر می‌گذارند. یکی از این هورمون‌ها پروژسترون است که همراه با استروژن، دو هورمون جنسی اصلی در بدن زنان را تشکیل می‌‌دهد.

عملکرد اصلی هورمون پروژسترون تنظیم قاعدگی، حمایت از بارداری، رشد سینه‌ها و کمک به شیردهی است. کمبود این هورمون احتمال ناباروری و سقط جنین را بالا می‌برد و به بروز مشکلاتی مثل تغییرات خلقی و اختلالات قاعدگی منجر می‌شود.

گاهی اوقات، کمبود پروژسترون بدون علامت بوده و به درمان خاصی نیاز ندارد؛ اما اگر عملکردهای طبیعی بدن مختل شده باشند، باید دارو دریافت کنید.

داروی پروژسترون با استفاده از منابع طبیعی یا مصنوعی و به شکل قرص، آمپول، کرم، ژل واژینال یا شیاف واژینال تولید می‌شود. به فرم سنتتیک یا صناعی پروژسترون «پروژستین» می‌گویند. ممکن است این دارو با اسامی تجاری مختلف مانند شیاف فرتیژست، آمپول فرتیژست و… در دسترس بیماران قرار بگیرد.

پروژسترون چه کاری در بدن انجام می‌دهد؟

پروژسترون یک هورمون جنسی زنانه است، اما در بدن مردان هم به مقدار کم، توسط غدد فوق کلیوی و بیضه‌ها تولید می‌شود و به ساخت تستوسترون (هورمون جنسی مردانه) کمک می‌کند.

در زنان، جسم زرد و تا حدودی غدد فوق کلیوی، مسئول ساخت این هورمون هستند. جسم زرد بعد از تخمک‌گذاری (آزاد شدن تخمک بالغ از فولیکول) از باقیمانده فولیکول خالی ساخته می‌شود. در دوران بارداری، بیشتر پروژسترون مورد نیاز بدن توسط جفت ساخته می‌شود.

پروژسترون نقش‌های متفاوتی را در بدن زنان ایفا می‌کند، اما وظیفه اصلی آن آماده‌سازی بدن برای بارداری است. پروژسترون هورمون غالب در فاز لوتئال است.

فاز لوتئال همان نیمه دوم چرخه قاعدگی است که پس از تخمک‌گذاری شروع می شود و تا روز اول پریود ادامه می‌یابد. در ادامه، به بررسی مهم‌ترین وظایف این هورمون می‌پردازیم.

رشد سینه‌ها

با شروع بلوغ دختران، پروژسترون باعث رشد بافت سینه می‌شود؛ همچنین به نظر می‌رسد که تورم، درد و حساسیت سینه‌ها که معمولا بسیاری از زنان در فاز لوتئال تجربه می‌کنند، از افزایش پروژسترون در این مرحله از چرخه قاعدگی ناشی می‌شود.

اگر باردار شوید، هورمون پروژسترون سینه‌های شما را برای تولید شیر و تغذیه نوزاد آماده می‌کند.

چرخه قاعدگی

سطح پروژسترون در طول چرخه قاعدگی در نوسان است و پس از تخمک‌گذاری افزایش می‌یابد. در اواسط چرخه قاعدگی، افزایش هورمون لوتئینه‌کننده (LH در آزمایش خون) باعث تخمک‌گذاری می‌شود.

بعد از تخمک‌گذاری، جسم زرد تشکیل می‌شود و شروع به تولید پروژسترون می‌کند تا پوشش داخلی رحم ضخیم شود و بتواند تخمک بارور شده را بپذیرد.

اگر باردار نشوید، جسم زرد از بین می‌رود و میزان هورمون پروژسترون کاهش می‌یابد؛ در نتیجه، دیواره رحم شروع به ریزش می‌کند که این امر به خونریزی پریود و شروع چرخه قاعدگی جدید منجر می‌شود.

بارداری

در صورتی که بارداری اتفاق بیفتد، جسم زرد تا حدود هفته دهم بارداری، به تولید پروژسترون ادامه می‌دهد، اما بعد از آن، جفت تولید پروژسترون را تا پایان بارداری بر عهده می‌گیرد. سطح پروژسترون در طول بارداری بالا باقی می‌ماند.

تحقیقات نشان می‌دهد که پروژسترون فعالیت ضدالتهابی دارد و روی سیستم ایمنی بدن تاثیر می‌گذارد؛ در نتیجه، ممکن است در پیشگیری از سقط جنین و زایمان زودرس نقش داشته باشد.

موارد مصرف داروی پروژسترون

این روزها برای درمان بسیاری از مشکلات زنان از این داروی هورمونی استفاده می‌شود، از جمله:

بارداری بعد از IVF

برای بعضی از زنان، مصرف داروی پروژسترون در دوران بارداری ضروری باشد. اگر از طریق لقاح مصنوعی (IVF) باردار شده باشید، ممکن است به طور طبیعی تخمک‌گذاری نداشته باشید و جسم زرد شما پروژسترون کافی تولید نکند.

علاوه بر این، احتمال دارد از داروی پروژسترون در طی IVF یا تلقیح داخل رحمی اسپرم (IUI) برای کمک به بارداری استفاده شود.

در IVF پس از ادغام تخمک مادر و اسپرم پدر در آزمایشگاه، تخمک بارور شده به رحم منتقل می‌شود؛ اما در IUI اسپرم به طور مستقیم در رحم مادر قرار داده می‌شود تا بارداری تسهیل شود.

پیشگیری از زایمان زودرس

به زایمانی که قبل از هفته 37 بارداری رخ دهد، زایمان زودرس می‌گویند. اگر در بارداری قبلی سابقه زایمان زودرس را داشته باشید، ممکن است برای جلوگیری از وقوع مجدد این مشکل کاندیدای استفاده از پروژسترون تزریقی شوید.

در این شرایط، تزریق هفتگی نوع خاصی از پروژسترون از هفته 16 تا 24 بارداری شروع می‌شود و تا هفته 36 ادامه می‌یابد.

پیشگیری از بارداری

معمولا از داروهای خوراکی حاوی پروژستین (شکل سنتیک یا صناعی پروژسترون) به عنوان داروی ضدبارداری استفاده می‌شود؛ چون افزایش پروژسترون از تخمک‌گذاری جلوگیری می‌کند.

پروژستین‌های صناعی که معمولا از از تستوسترون مشتق می‌شوند، روی گیرنده‌های هورمون پروژسترون در بدن شما تاثیر می‌گذارند. پروژستین‌ها در تمام داروهای ضدبارداری حاوی هورمون وجود دارند، از جمله:

• قرص‌های ضدبارداری خوراکی
• داروهای ضدبارداری تزریقی
• داروهای ضدبارداری کاشتنی
• دستگاه‌های داخل رحمی حاوی پروژستین (IUD)

مینی پیل‌ها با غلیظ کردن مخاط دهانه رحم از ورود اسپرم به آن جلوگیری می‌کنند؛ همچنین پوشش آندومتر (پوشش دیواره داخلی رحم) را نازک می‌کنند تا تخمک بارور شده در آن لانه‌گزینی نکند.

اثربخشی مینی‌ پیل‌ها از قرص‌های ترکیبی کمتر است؛ اما اگر به درستی مورد استفاده قرار بگیرند، می‌توانند به خوبی از بارداری پیشگیری کنند.

مشکلاتی که باعث افزایش استروژن می‌شوند

برای حمایت از عملکردهای مختلف بدن و همچنین آماده کردن بدن برای بارداری لازم است که دو هورمون پروژسترون و استروژن با هم همکاری کنند.

وجود تعادل بین این دو هورمون مهم است؛ چون در یک چرخه قاعدگی طبیعی که به بارداری ختم نمی‌شود، ضخیم شدن دیواره رحم و ریزش آن در زمان پریود با تعادل بین استروژن و پروژسترون کنترل می‌شود.

اگر به دلیل مشکلاتی مثل سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) یا چاقی تخمک‌گذاری نکنید اما استروژن زیادی داشته باشید، ممکن است پزشک استفاده از پروژستین را برای محافظت از پوشش داخلی رحم و درمان خونریزی غیرطبیعی رحم پیشنهاد کند.

درمان جایگزینی هورمون

امروزه کاربرد داروی پروژسترون در مدیریت علائم یائسگی اثبات شده است و به همین دلیل از فرم سنتتیک آن یعنی پروژستین برای درمان جایگزینی هورمون استفاده می‌شود. درمان جایگزینی هورمون زمانی استفاده می‌شود که سطح هورمون‌ها پایین‌تر از حد طبیعی باشد.

بنابراین، برای جلوگیری از رشد غیرطبیعی پوشش داخلی رحم و کاهش خطر سرطان باید همراه با استروژن از داروی پروژسترون یا پروژستین هم استفاده کنید.

سایر کاربردها

گاهی اوقات، از داروی پروژسترون برای درمان مشکلات زیر  استفاده می‌شود:

ضخیم شدن غیرطبیعی پوشش داخلی رحم (هیپرپلازی آندومتر)

در بعضی از تحقیقات مشخص شده که استفاده از پروژسترون واژینال از هیپرپلازی آندومتر در بیمارانی که رحم سالم دارند و تحت درمان جایگزینی استروژن هستند، جلوگیری می‌کند.

سایر تحقیقات نشان داده‌اند که نوع خاصی از کرم واژینال پروژسترون می‌تواند به پیشگیری از ضخیم شدن آندومتر و کاهش خونریزی واژینال در بیماران مبتلا به هیپرپلازی غیرسرطانی آندومتر کمک کند.

ماستالژی یا درد سینه

با توجه به نتایج تحقیقات مختلف به نظر می‌رسد که استفاده از پروژسترون در واژن توسط زنان مبتلا به بیماری غیرسرطانی پستان می‌تواند باعث کاهش درد و حساسیت سینه‌ها ‌شود.

عوارض جانبی پروژسترون

استفاده از داروی پروژسترون برای بیشتر افراد بی‌خطر است، اما ممکن است در بعضی موارد به بروز عوارض جانبی منجر شود. اگر علائم زیر شدید بودند یا با گذشت زمان برطرف نشدند، به پزشک خود اطلاع دهید:

• سردرد
• حساسیت یا درد سینه
• ناراحتی معده
• استفراغ
• اسهال
• یبوست
• خستگی
• درد عضلانی، مفصلی یا استخوانی
• نوسانات خلقی
• آبریزش بینی
• عطسه کردن
• سرفه کردن
• ترشحات واژن
• مشکل در ادرار کردن

بعضی از عوارض داروی پروژسترون می‌توانند جدی باشند. علائم زیر رایج نیستند، اما در صورت مشاهده آن‌ها باید بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرید:

• وجود توده در سینه
• سردرد میگرنی
• سرگیجه شدید یا غش کردن
• مشکل در صحبت کردن
• ضعف یا بی‌حسی دست یا پا
• عدم هماهنگی یا از دست دادن تعادل
• تنگی نفس
• افزایش سرعت ضربان قلب
• درد شدید قفسه سینه
• سرفه خونی
• تورم یا درد پا
• از دست دادن بینایی یا تاری دید
• دوبینی
• خونریزی غیرطبیعی از واژن
• لرزش غیرقابل کنترل دست‌ها
• تشنج
• درد یا تورم معده
• افسردگی
• بثورات پوستی
• خارش
• مشکل در تنفس یا بلع
• تورم صورت، گلو، زبان، لب‌ها، چشم‌ها، دست‌ها و پاها
• گرفتگی صدا

مصرف پروژسترون توسط حیوانات آزمایشگاهی باعث ایجاد تومور شده است، اما مشخص نیست که آیا پروژسترون خطر تشکیل تومور را در انسان هم افزایش می‌دهد یا خیر؛ بنابراین، بهتر است در مورد خطرات مصرف این دارو با پزشک خود صحبت کنید.

اگر علائمی را که به عنوان عوارض جدی پروژسترون ذکر شدند تجربه کردید، حتما با پزشک خود تماس بگیرید.

هشدارها و اقدامات احتیاطی

رعایت نکات زیر در حین مصرف داروی پروژسترون می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات جلوگیری کند:

• اگر به پروژسترون، قرص‌های ضدبارداری خوراکی یا هر داروی دیگری حساسیت دارید، به پزشک خود اطلاع دهید. بعضی از اشکال پروژسترون ممکن است حاوی روغن بادام‌ زمینی باشند؛ بنابراین اگر به بادام‌ زمینی حساسیت دارید، بدون اطلاع پزشک، از این دارو استفاده نکنید.

• لیست داروها و مکمل‌های مصرفی خود را در اختیار پزشک قرار دهید. ممکن است لازم باشد پزشک دوز داروهای شما را تغییر دهد یا شما را از نظر بروز عوارض جانبی به دقت تحت نظر داشته باشد.
• به پزشک خود بگویید که از کدام محصولات گیاهی استفاده می‌کنید. این موضوع به خصوص زمانی که از سنت جونز ورت (John’s wort) یا گل راعی استفاده می‌کنید، اهمیت زیادی دارد.
• چنانچه باردار هستید، قصد بارداری دارید یا در دوران شیردهی به‌سر می‌برید، به پزشک اطلاع دهید؛ همچنین در حین مصرف پروژسترون از یک روش مطمئن برای پیشگیری از بارداری استفاده کنید و اگر در طول درمان باردار شدید، با پزشک خود تماس بگیرید.
• در زمان جراحی، حتی جراحی دندان، به پزشک یا دندانپزشک خود بگویید که پروژسترون مصرف می‌کنید.
• پروژسترون ممکن است باعث سرگیجه یا خواب‌آلودگی شما شود؛ بنابراین تا زمانی که متوجه نشده‌اید این دارو روی شما چه تاثیری دارد، رانندگی نکنید و از کار کردن با ماشین‌آلاتی که به هوشیاری کامل نیاز دارند بپرهیزید. اگر پروژسترون باعث سرگیجه یا خواب‌آلودگی شما شد، می‌توانید آن را قبل از خواب مصرف کنید.

• اگر به سرعت از جای خود بلند شوید، ممکن است پروژسترون به سرگیجه و سبکی سر منجر شود؛ این عارضه زمانی که برای اولین بار شروع به مصرف پروژسترون می‌کنید، شایع‌تر است. توصیه می‌شود به آرامی از رختخواب بلند شوید و قبل از ایستادن چند دقیقه بنشینید.
• در مورد خوردن گریپ‌فروت در حین مصرف این دارو با پزشک خود مشورت کنید.
• در زمان مصرف دارو به طور مرتب برای ارزیابی وضعیت سلامتی خود به پزشک مراجعه کنید. ممکن است برای بررسی عوارض ناخواسته دارو به معاینه لگن، معاینه سینه‌ها و ماموگرافی نیاز باشد.
• قبل از انجام هر گونه آزمایش یا بیوپسی (نمونه‌برداری از بافت)، به پزشک و پرسنل آزمایشگاه اطلاع دهید که پروژسترون مصرف می‌کنید.
• دارو را دور از دسترس کودکان، در دمای اتاق و به دور از گرما و رطوبت نگهداری کنید.
• داروهای غیر‌ضروری را به گونه‌ای دور بریزید که مطمئن باشید حیوانات خانگی، کودکان و سایر افراد نمی‌توانند آن‌ها را مصرف کنند.

موارد منع مصرف

پروژسترون یکی از رایج‌ترین داروهای هورمونی است که توسط طیف وسیعی از زنان در سنین مختلف استفاده می‌شود؛ با این حال ممکن است در بعضی موارد مصرف آن توصیه نشود، از جمله:

• دقیقا مشخص نیست که آیا پروژسترون برای استفاده در دوران شیردهی بی‌خطر است یا خیر؛ بنابراین، بهتر است از آن استفاده نکنید.

• اگر به بیماری شریانی مبتلا هستید، نباید از پروژسترون استفاده نکنید.
• در صورت ابتلا به سرطان سینه از مصرف این دارو خودداری کنید، مگر اینکه پزشک به شما توصیه کند.
• اگر در حال حاضر افسردگی شدید دارید یا در گذشته به آن مبتلا بوده‌اید، قبل از مصرف پروژسترون با پزشک خود مشورت کنید.
• استفاده از داروی پروژسترون به افراد مبتلا به بیماری کبدی توصیه نمی‌شود؛ چون این دارو باعث بدتر شدن بیماری می‌شود.
• در صورت ابتلا به بیماری پورفیری نباید از پروژسترون استفاده کنید.
• اگر خونریزی واژینال غیرطبیعی دارید و علت آن مشخص نشده است، از پروژسترون استفاده نکنید.
• اگر اخیرا دچار حمله قلبی یا سکته مغزی شده‌اید، استفاده از داروی پروژسترون برای شما ممنوع است.

علاوه بر این برای اطمینان از بی‌خطر بودن دارو، ابتلا به هر یک از موارد زیر را به پزشک اطلاع دهید:

• سابقه خونریزی غیرطبیعی در بین دوره‌های قاعدگی
• سرطان سینه یا سرطان سایر اندام‌های زنانه
• لخته شدن خون در پاها، ریه‌ها، چشم‌ها، مغز یا هر جای دیگری از بدن
• مشکلات بینایی
• بیماری کبد، کلیه یا کیسه صفرا
• بیماری قلبی و مشکلات گردش خون
• میگرن
• آسم
• تشنج یا صرع
• سابقه افسردگی
• عوامل خطر بیماری عروق کرونر قلب (مانند فشار خون بالا، دیابت، لوپوس، کلسترول بالا، سابقه خانوادگی بیماری عروق کرونر، سیگار کشیدن و اضافه وزن)

نحوه مصرف داروی پروژسترون

دوز این دارو برای بیماران مختلف متفاوت است. برای مثال، برای جلوگیری از ضخیم شدن پوشش داخلی رحم (هیپرپلازی آندومتر)، روزانه 200 میلی‌گرم پروژسترون خوراکی، برای 12 روز مداوم مصرف می‌شود. همچنین برای درمان قطع قاعدگی (آمنوره) بیمار باید به مدت 10 روز روزانه 400 میلی‌گرم پروژسترون دریافت کند.

اگر دوز داروی شما متفاوت از این مقادیر است، آن را تغییر ندهید. پروژسترون را دقیقا همان‌طور که برای شما تجویز شده است، استفاده کنید و مقدار مصرف را بدون مشورت با پزشک کم یا زیاد نکنید؛ چون این کار می‌تواند به بروز عوارض جانبی ناخواسته منجر شود.

ذکر این نکته ضروری است که گاهی اوقات پروژسترون فقط برای مدت کوتاه، به عنوان مثال به مدت 10 تا 12 روز در هر چرخه قاعدگی، استفاده می‌شود؛ بنابراین باید به دقت از دستورالعمل‌های پزشک پیروی کنید.

بعد از یائسگی، معمولا پزشکان داروی پروژسترون را همراه با داروی استروژن تجویز می‌کنند تا خطر ابتلا به سرطان رحم بالا نرود؛ به همین دلیل مهم است که هر دو دارو را دقیقا طبق دستورالعمل مصرف کنید.

اگر استفاده از پروژسترون را فراموش کردید، به محض یادآوری آن را مصرف کنید؛ اما اگر تقریبا زمان مصرف نوبت بعدی دارو فرا رسیده است، از انجام این کار خودداری کرده و طبق برنامه فقط دوز بعدی را در ساعت مقرر دریافت کنید. هرگز برای جبران این اشتباه خودسرانه دوز دارو را افزایش ندهید.

تداخل دارویی پروژسترون

بعضی از داروها ممکن است با پروژسترون تداخل داشته باشند؛ به همین دلیل، مهم است که پزشک را از تمام داروهای مصرفی خود شامل داروهای تجویزی، داروهای بدون نسخه، مکمل‌های غذایی و محصولات گیاهی مطلع کنید و بدون اطلاع او داروی جدیدی را شروع نکنید.

در زیر می‌توانید نام تعدادی از داروها را که ممکن است با پروژسترون تداخل داشته باشند، مشاهده کنید:

• آمیودارون
• سایمتیدین
• کلاریترومایسین
• دانازول
• دلاویریدین
• دیلتیازم
• اریترومایسین
• فلوکستین
• فلووکسامین
• داروهای مربوط به HIV مانند ایندیناویر، ریتوناویر و ساکویناویر
• ایزونیازید
• لانزوپرازول
• مترونیدازول
• نفازودون
• امپرازول
• قرص‌های ضدبارداری خوراکی
• تیکلوپیدین
• ترولیندومایسین
• وراپامیل
• زفیرلوکاست
• داروهای ضدقارچ مثل فلوکونازول، ایتراکونازول و کتوکونازول
• سیکلوسپورین

کلام پایانی

پروژسترون یک هورمون جنسی است که هم در بدن زنان و هم در بدن مردان تولید می‌شود. در زنان، این هورمون روی چرخه قاعدگی، بارداری و رشد سینه‌ها تاثیر می‌گذارد؛ اما در مردان، به ساخت هورمون تستوسترون کمک می‌کند.

کاهش هورمون پروژسترون در زنان با مشکلات متعددی مثل ناباروری، زایمان زودرس، اختلالات قاعدگی و… مرتبط است. در زنانی که سابقه زایمان زودرس دارند، از داروی پروژسترون برای پیشگیری از وقوع مجدد این مشکل استفاده می‌شود.

علاوه بر این، پروژسترون در ساخت داروهای ضدبارداری هورمونی کاربرد دارد و از آن برای درمان جایگزینی هورمون استفاده می‌شود.

آیا شما تا به امروز از داروی پروژسترون استفاده کرده‌اید؟ علت تجویز این دارو چه بوده و در حین مصرف آن دچار چه مشکلاتی شده‌اید؟ اگر تجربه‌ای در این زمینه دارید، آن را با ما و سایر خوانندگان این مطلب به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول