مشکل در بلع – علت و درمان مشکل در بلع غذا

مشکل در بلع غذا که در علم پزشکی به آن دیسفاژی (dysphagia) می‌گویند، باعث می‌شود زمان و تلاش بیشتری صرف رسیدن غذا یا مایعات از دهان به معده شود. دیسفاژی می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما در سالمندان شایع‌تر است.

وقتی سریع غذا می‌خورید یا غذا را خوب نمی‌جوید، ممکن است دچار دیسفاژی شوید. در این شرایط، مشکل در بلع غذا نگران‌کننده نیست؛ اما دیسفاژی مداوم می‌تواند نشانه‌ یک مشکل پزشکی جدی باشد که به درمان نیاز دارد.

این مطلب از مجله ایده آل مگ به علائم، دلایل و راه‌های درمان مشکل در بلع غذا می‌پردازد. اگر می‌خواهید درباره این موضوع اطلاعات کاملی کسب کنید، خواندن این مقاله را از دست ندهید.

مشکل در بلع چیست؟

عمل بلع، ساده به نظر می‌رسد؛ اما در‌حقیقت بسیار پیچیده است. برای اینکه عمل بلع به‌درستی انجام شود، مغز، چند عصب و ماهیچه، دو دریچه عضلانی و یک مری باز و بدون انقباض، باید کاملا دقیق و هماهنگ با یکدیگر کار کنند. 

دستگاه بلع، از دهان تا معده امتداد دارد و عملکرد آن معمولا در سه مرحله اتفاق می‌افتد. در مرحله اول، زبان و کام (حفره دهان)، غذا یا مایع را در برمی‌گیرند. این مرحله تنها مرحله‌ای است که می‌توانید آن را کنترل کنید.

مرحله دوم زمانی شروع می‌شود که مغز، تصمیم به بلع می‌گیرد. در این مرحله، مجموعه پیچیده‌ای از رفلکس‌ها شروع می‌شود تا غذا از حفره دهان به سمت حلق رانده شود.

در همین زمان، دو اتفاق دیگر رخ می‌دهد: یک دریچه عضلانی در پایین حلق باز می‌شود تا غذا، وارد مری شود. سایر عضلات نیز، راه هوایی (نای) را می‌بندند تا از ورود غذا به مجاری تنفسی جلوگیری کنند. این مرحله، کمتر از نیم ثانیه طول می‌کشد!

مرحله سوم زمانی آغاز می‌شود که غذا وارد مری شده است. مری با حدود 9 اینچ (23 سانتی‌متر) طول، یک لوله عضلانی است که امواجی از انقباضات هماهنگ (پریستالسیس) را ایجاد می‌کند. با انقباض مری، یک دریچه عضلانی به‌نام «اسفنکتر تحتانی مری» در انتهای آن باز می‌شود تا غذا وارد معده شود. کامل شدن مرحله سوم بلع، 6 تا هشت ثانیه طول می‌کشد.

مشکل در بلع، به معنی ناتوانی در قورت دادن راحت غذا، مایعات و داروها است. افرادی که چنین مشکلی دارند، ممکن است هنگام تلاش برای قورت دادن هر چیز خوراکی، دچار خفگی شوند.

علت مشکل در بلع غذا

فرآیند بلع در چهار مرحله انجام می‌شود:

• آماده‌سازی غذا
• مرحله دهانی
• مرحله حلقی
• مرحله مروی

مشکل در بلع را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: اوروفارنکس یا دهانی-حلقی و مروی.

دیسفاژی اوروفارنکس (دهانی-حلقی)

دیسفاژی دهانی-حلقی، اغلب به دلیل اختلالات اعصاب و ماهیچه‌های گلو ایجاد می‌شود. این اختلالات، ماهیچه‌ها را ضعیف کرده و بلعیدن بدون خفگی را برای فرد دشوار می‌کنند.

دلایل دیسفاژی دهانی-حلقی، مشکلاتی هستند که عمدتا سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار می‌دهند، مانند:

• مالتیپل اسکلروزیس یا همان ام اس (MS)
• بیماری پارکینسون
• آسیب عصبی ناشی از جراحی یا پرتو درمانی
• سندرم پس از فلج‌اطفال

علاوه‌بر‌این، دیسفاژی دهانی-حلقی، ممکن است از انسداد در قسمت بالایی گلو یا حلق، ناشی شود.

دیسفاژی مروی

در صورت ابتلا به دیسفاژی مروی، احساس می‌کنید که چیزی در گلوی شما گیر کرده است. این مشکل به دلایل زیر رخ می‌دهد:

• اسپاسم در قسمت تحتانی مری، مانند «اسپاسم منتشر مری» یا ناتوانی اسفنکتر (ماهیچه کنترل کننده مجاری) مری در شل شدن
• باریک شدن مری به دلیل اسکار (جای زخم) یا تومور
• وجود اجسام خارجی در مری یا گلو
• دیورتیکول (کیسه‌های ملتهب در پوشش مری)
• تورم یا باریک شدن مری در اثر التهاب یا بیماری رفلاکس معده به مری (GERD)
• وجود بافت اسکار در مری به دلیل التهاب مزمن یا پرتو درمانی

مشکل در بلعیدن نشانه چیست؟

هر کسی ممکن است دیسفاژی را در مقطعی از زندگی خود تجربه کند، اما این مشکل در بعضی از افراد شایع‌تر است.

عوامل خطر دیسفاژی عبارتند‌از:

• افزایش سن
  به دلیل پیری و ساییدگی طبیعی مری، سالمندان بیشتر از دیگران دچار دیسفاژی می‌شوند؛ به‌علاوه، بعضی از بیماری‌های شایع دوران سالمندی مانند، سکته مغزی یا بیماری پارکینسون، می‌توانند مشکل در بلع را ایجاد کنند؛ با‌این‌حال، دیسفاژی به عنوان نشانه طبیعی پیری در نظر گرفته نمی‌شود.
• بیماری‌ها
  افرادی که به بعضی از اختلالات عصبی مبتلا هستند، بیشتر از دیگران از دیسفاژی رنج می‌برند.

فرآیند بلع پیچیده است و توسط ماهیچه‌های زیادی انجام می‌شود. 50 جفت ماهیچه و عصب وجود دارد که برای کمک به بلع استفاده می‌شوند؛ بنابراین، مشکل در بلع غذا و مایعات، می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد.

هر عاملی که ماهیچه‌ها و اعصاب مورد استفاده برای بلع را ضعیف کند، به آن آسیب برساند یا به باریک شدن گلو و مری منجر شود، می‌تواند باعث دیسفاژی شود. از شایع‌ترین دلایل دیسفاژی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

رفلاکس اسید و بیماری رفلاکس معده به مری

بیماری رفلاکس معده به مری (GERD) زمانی اتفاق می‌افتد که اسید معده، به‌طور مکرر به سمت مری برمی‌گردد. رفلاکس یا برگشت اسید معده، می‌تواند پوشش داخلی مری را تحریک کند.

بسیاری از افراد، گاهی رفلاکس اسید را تجربه می‌کنند؛ اما اگر این مشکل به طور مکرر در طول زمان اتفاق بیفتد، به آن GERD می‌گویند.

اکثر مردم می‌توانند رفلاکس معده به مری را با اصلاح سبک زندگی و دارو درمانی، مدیریت کنند؛ با‌این‌حال، در موارد نادر ممکن است برای کاهش علائم، به جراحی نیاز باشد.

ازوفاژیت

ازوفاژیت که به معنی التهاب مری است، با بلع دردناک، دشوار و درد قفسه سینه همراه است. ازوفاژیت دلایل مختلفی دارد، از جمله: برگشت اسید معده به مری، عفونت، مصرف بعضی از داروهای خوراکی و آلرژی.

درمان ازوفاژیت، به دلایل بروز آن و میزان آسیب‌دیدگی بافت پوششی مری بستگی دارد. اگر این بیماری درمان نشود، مری آسیب می‌بیند و در عملکرد آن، یعنی انتقال غذا و مایعات از دهان به معده، اختلال ایجاد می‌شود. ازوفاژیت می‌تواند به عوارضی مانند باریک شدن مری، کاهش وزن ناخواسته و کم‌آبی منجر شود.

سرطان مری

سرطان یکی از مهم‌ترین دلایل مشکل در بلع است. سرطان مری زمانی اتفاق می‌افتد که یک تومور بدخیم یا سرطانی، در پوشش مری ایجاد می‌شود و بلع را مختل می‌کند. این بیماری می‌تواند در هر نقطه از مری رخ دهد.

سرطان مری، ششمین علت شایع مرگ و میر ناشی از سرطان در سراسر جهان است. نرخ بروز این بیماری در مکان‌های جغرافیایی مختلف، متفاوت است. در بعضی از مناطق، شیوع بالاتر سرطان مری به مصرف تنباکو و الکل یا عادت‌های غذایی خاص و چاقی نسبت داده می‌شود. 

هرپس ازوفاژیت

ازوفاژیت اصطلاحی است که به التهاب مری اشاره دارد. اکثر موارد ازوفاژیت، عفونی نیستند و در اثر رفلاکس اسید معده ایجاد می‌شوند؛ با‌این‌حال، عفونت نیز می‌تواند به ازوفاژیت منجر شود.

هرپس ازوفاژیت توسط ویروس هرپس سیمپلکس ایجاد می‌شود. نوع یک و نوع دو این ویروس هر دو می‌توانند باعث ازوفاژیت شوند، اگرچه ازوفاژیت ناشی از هرپس سیمپلکس نوع یک شایع‌تر است.

این بیماری به‌ندرت در افرادی که سیستم ایمنی سالمی دارند، رخ می‌دهد. احتمال بروز هرپس ازوفاژیت در کسانی که دارای نقص سیستم ایمنی هستند، مثل افراد مبتلا به بیماری‌های خودایمنی، سرطان، HIV یا ایدز، بیشتر است.

اپی‌گلوتیت

اپی‌گلوتیت زمانی اتفاق می‌افتد که اپی‌گلوت ملتهب و متورم می‌شود و جریان هوا به داخل ریه‌ها را مسدود می‌کند. اپی‌گلوت، یک بافت غضروفی انعطاف‌پذیر است که از ورود غذا به داخل نای جلوگیری می‌کند.

عوامل زیادی می‌توانند باعث تورم اپی‌گلوت شوند، از جمله: عفونت، سوختگی ناشی از نوشیدن مایعات داغ و صدمات وارد شده به گلو. این بیماری می‌تواند افراد را در هر سنی تحت تاثیر قرار دهد، اما در مردان شایع‌تر است.

اپی‌گلوتیت ممکن است کشنده باشد؛ به همین دلیل، برای جلوگیری از عوارض مرگبار، به مراقبت سریع نیاز دارد.

آشالازی

آشالازی یک اختلال نادر است که عبور غذا و مایعات از مری را دشوار می‌کند و باعث دیسفاژی می‌شود. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که اعصاب مری آسیب ببینند؛ در‌نتیجه، مری به مرور زمان فلج و گشاد می‌شود و توانایی فشار دادن غذا به سمت معده را از دست می‌دهد. در‌نهایت، غذا در مری جمع می‌شود، گاهی اوقات تخمیر شده و به داخل دهان برمی‌گردد که طعم تلخی ایجاد می‌کند.

تا امروز، هیچ درمانی برای آشالازی وجود ندارد. هنگامی که مری فلج می‌شود، عضله نمی‌تواند دوباره به درستی کار کند؛ اما علائم معمولا با آندوسکوپی، درمان کم تهاجمی یا جراحی، قابل کنترل هستند.

گواتر

گواتر نیز می‌تواند یکی از دلایل مشکل در بلع غذا باشد. به بزرگ شدن غده تیروئید، گواتر گفته می‌شود. تیروئید، یک غده پروانه‌ای شکل است که در جلوی گردن و درست زیر سیب‌آدم (غضروف تیروئید) قرار دارد.

گواتر ممکن است با عدم تغییر عملکرد تیروئید یا با افزایش یا کاهش هورمون‌های تیروئید همراه باشد.

کمبود ید در رژیم غذایی، شایع‌ترین علت گواتر در سراسر جهان است. در کشورهایی که استفاده از نمک یددار رایج است، گواتر به دلیل مشکلاتی ایجاد می‌شود که عملکرد تیروئید را تغییر می‌دهند یا روی رشد این غده تاثیر می‌گذارند.

بارداری و یائسگی، سابقه خانوادگی گواتر یا سایر اختلالات تیروئیدی، مصرف بعضی از داروها و پرتو درمانی ناحیه گردن و قفسه سینه، احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. گواتر در زنان در مقایسه با مردان شایع‌تر است.

درمان گواتر نیز به علت، علائم و عوارض آن بستگی دارد. گواترهای کوچکی که قابل‌ توجه نیستند و مشکلی ایجاد نمی‌کنند معمولا به درمان نیاز ندارند.

ندول تیروئید

ندول‌های تیروئید، توده‌های جامد یا پر از مایعی هستند که در غده تیروئید تشکیل می‌شوند. بیشتر ندول‌ها یا گره‌های تیروئید، جدی نیستند و علائمی ایجاد نمی‌کنند؛ همچنین تنها درصد کمی از آن‌ها ممکن است سرطانی باشند.

شما اغلب نمی‌دانید که ندول تیروئید دارید، تا زمانی که پزشک، آن را در طول یک معاینه معمولی شناسایی کند. گاهی اوقات، در اسکنی که به‌دلیل بیماری‌های دیگری انجام شده است، پزشک به وجود آن پی می‌برد؛ با‌این‌حال، بعضی از ندول‌ها ممکن است به قدری بزرگ شوند که قابل مشاهده باشند یا بلع و تنفس را دشوار کنند. گزینه‌ درمانی، به نوع ندول تیروئیدی بستگی خواهد داشت.

مونونوکلئوز عفونی

مونونوکلئوز عفونی، با «ویروس اپشتین بار» (EBV) ایجاد شده و اغلب از طریق تماس با بزاق آلوده منتشر می‌شود.

هر کسی ممکن است این عفونت را به شکل متفاوتی تجربه کند؛ اما تب، تورم غدد لنفاوی در گردن، زیر بغل و کشاله ران، خستگی شدید، گلو درد، بزرگ شدن طحال، سردرد و درد بدن، از علائم شایع آن هستند.

در افراد مبتلا به مونونوکلئوز عفونی، درگیری کبد می‌تواند به دلیل افزایش سطح بیلی‌روبین (رنگدانه‌‌ای زرد در خون و مدفوع) در جریان خون، به‌طور‌موقت باعث یرقان شود (زرد شدن پوست و سفیدی چشم).

دیورتیکول زنکر

دیورتیکول زنکر، کیسه است که در ابتدای دستگاه گوارش، جایی که مری و حلق به هم می‌رسند، تشکیل می‌شود.

علت دقیق دیورتیکول زنکر ناشناخته باقی مانده؛ زیرا یک بیماری بسیار نادر است و کمتر از 0/01 درصد افراد به آن مبتلا می‌شوند.

اسکلرودرمی

اسکلرودرمی یا «اسکلروز سیستمیک»، یک بیماری نادر است که باعث سفت شدن پوست می‌شود؛ همچنین ممکن است در عروق خونی، اندام‌های داخلی و دستگاه گوارش مشکلاتی ایجاد کند. این بیماری، اغلب بر اساس میزان درگیری پوست به دو صورت «محدود» یا «پراکنده» طبقه‌بندی می‌شود.

اسکلرودرمی از تولید بیش از حد کلاژن و تجمع آن در بافت‌های بدن ناشی می‌شود. کلاژن یک نوع پروتئین است که بافت‌های همبند بدن از جمله پوست را می‌سازد. دقیقا مشخص نیست که چه چیزی در تجمع کلاژن نقش دارد؛ با‌این‌حال، به نظر می‌رسد که سیستم ایمنی در بروز آن دخیل است. احتمالا، اسکلرودرمی توسط ترکیبی از عوامل، شامل مشکلات سیستم ایمنی، ژنتیک و محرک‌های محیطی ایجاد می‌شود.

اگرچه هیچ درمانی برای اسکلرودرمی وجود ندارد، اما روش‌های موجود می‌توانند علائم را کاهش دهند، از پیشرفت بیماری جلوگیری کرده و کیفیت زندگی را بهبود بخشند.

مارگزیدگی

نیش مار سمی، همیشه باید به عنوان یک اورژانس پزشکی مورد درمان قرار گیرد. حتی نیش یک مار بی‌خطر نیز می‌تواند به واکنش آلرژیک یا عفونت منجر شود.

سایر دلایل دیسفاژی

سایر شرایط پزشکی که ممکن است در اثر بیماری یا درمان آن به مشکل در بلع منجر شوند عبارتند‌از:

• سکته مغزی
• ام اس
• زوال عقل
• سرطان سر، گردن یا گلو
• سابقه شیمی درمانی یا پرتو درمانی در ناحیه گردن یا گلو 
• آسیب‌دیدگی سر
• اختلالات عصبی، مانند بیماری پارکینسون
• دیستروفی عضلانی

علائم اختلال بلع کدامند؟

در صورت ابتلا به دیسفاژی، ممکن است علاوه‌بر مشکل در بلع، علائم زیر را نیز تجربه کنید:

• بیرون ریختن بزاق از دهان
• گرفتگی صدا
• احساس گیر کردن چیزی در گلو
• کاهش وزن ناخواسته
• سوزش سر دل (به دلیل برگشت غذا یا اسید معده به سمت گلو)
• سرفه یا خفگی هنگام بلع
• درد هنگام بلع
• مشکل در جویدن غذاهای جامد
• پنومونی (ذات‌الریه) مکرر
• مشکل در کنترل غذا در دهان
• خارج شدن غذا از بینی

این علائم می‌توانند مشکلات زیر را ایجاد کنند:

• اجتناب از غذا خوردن
• حذف وعده‌های غذایی
• از دست دادن اشتها

کودکانی که هنگام غذا خوردن، در بلع مشکل دارند ممکن است:

• از خوردن بعضی از غذاها خودداری کنند.
• غذا یا مایعات از دهان‌شان به بیرون نشت کند.
• هنگام غذا خوردن دچار مشکل تنفسی شوند.
• بدون دلیل وزن کم کنند.

درمان مشکل در بلع

اگر به‌طور مداوم در بلع غذا و مایعات مشکل دارید یا علاوه‌بر دیسفاژی، علائم دیگری مثل کاهش وزن ناخواسته، درد و دیگر علائم ذکر شده را تجربه می‌کنید، حتما در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید.

در صورتی که انسداد باعث اختلال در تنفس شد، فورا با اورژانس تماس بگیرید. اگر احساس می‌کنید غذا در گلو یا قفسه سینه شما گیر کرده است و نمی‌توانید چیزی را قورت دهید، به نزدیک‌ترین اورژانس مراجعه کنید.

پزشک می‌تواند بلع شما را برای تشخیص دیسفاژی ارزیابی کرده و یک یا چند مورد از راهکارهای زیر را توصیه کند:

• تغییر رژیم غذایی
• تمرینات بلع دهانی-حلقی برای تقویت عضلات
• تغییر پوزیشن بدن که باید هنگام غذا خوردن رعایت کنید

اگر مشکل بلع مداوم باشد، می‌تواند به سوء‌تغذیه و کم‌آبی بدن منجر شود (به ویژه در افراد کم‌سن و سالمندان). عفونت‌های تنفسی مکرر و پنومونی آسپیراسیون (پنومونی ناشی از ورود غذا یا ترشحاتی مثل بزاق به داخل مجرای تنفسی) نیز محتمل است. همه این عوارض، جدی و تهدید‌کننده حیات هستند و باید درمان شوند.

بسته به علت دیسفاژی، راهکارهای مختلفی برای درمان آن تجویز می‌شود:

• آشالازی
  اگر این عارضه باعث مشکل در بلع شما شده باشد، از روشی به نام اتساع مری برای رفع آن استفاده می‌شود. در طی این روش، یک بالون کوچک در مری قرار داده می‌شود تا آن را گشاد کند؛ سپس بالون برداشته می‌شود.
• وجود تومور در مری 
  معمولا برای برداشتن آن‌، به جراحی نیاز است.
• رفلاکس اسید یا زخم
  ممکن است برای درمان این مشکل، دارو تجویز شود؛ همچنین توصیه می‌شود، رژیم غذایی خود را اصلاح کنید.

در موارد شدید یا حاد، احتمال دارد در بیمارستان بستری شوید. درمان‌هایی که معمولا در بیمارستان دریافت می‌کنید عبارتند‌از:

• تغذیه با لوله: اگر نتوانید ویتامین‌ها و سایر مواد مغذی مورد نیاز خود را دریافت کنید، مقدار قابل‌توجهی وزن از دست بدهید یا در معرض خطر خفگی باشید، پزشک تغذیه با لوله را توصیه می‌کند. این دستگاه، مواد مغذی را مستقیما به روده یا معده شما می‌رساند.
• رژیم غذایی اصلاح شده: تغییر رژیم غذایی، برای مثال استفاده از رژیم غذایی مایع، ممکن است تا زمانی که مشکل بلع شما بهبود نیابد، برای جلوگیری از کم‌آبی بدن و سوء‌تغذیه ضروری باشد.

درمان مشکل بلعیدن در خانه

گاهی اوقات، پزشک تشخیص می‌دهد که شما را برای درمان خانگی دیسفاژی به گفتاردرمانگر یا کاردرمانگر ارجاع دهد. درمان خانگی مشکل در بلع می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• تمرین عضلانی
  ممکن است تمرین‌هایی برای تقویت عضلات ضعیف صورت یا بهبود هماهنگی به شما آموزش داده شود.
• غذا خوردن در یک پوزیشن خاص
  گاهی اوقات، موقعیت سر شما، بلعیدن را آسان می‌کند. به عنوان مثال، هنگام غذا خوردن، ممکن است لازم باشد سر خود را به یک طرف بچرخانید یا مستقیم به جلو نگاه کنید.
• تهیه غذا به شکلی متفاوت
  در بعضی موارد، باید غذا را به روش‌های خاصی تهیه کنید تا بتوانید آن‌ها را ببلعید. برای مثال، اگر نمی‌توانید مایعات رقیق را قورت دهید، باید غلیظ‌کننده‌ها را به نوشیدنی‌های خود اضافه کنید.

اجتناب از خوردن بعضی از غذاها: گاهی اوقات، ممکن است لازم باشد تا از خوردن غذاها یا نوشیدنی‌های سرد یا گرم خودداری کنید. غذاها با بافت‌های مختلف را امتحان کنید تا ببینید مصرف کدام‌یک از آن‌ها برای شما در دسرس‌تر است. 

کلام پایانی

دیسفاژی یا مشکل در بلع غذا و مایعات می‌تواند از بیماری‌های زیادی ناشی شود. این عارضه، ممکن‌است موقتی باشد یا یک بیماری مادام‌العمر تلقی شود. خبر خوب این است که در بسیاری از موارد موقتی و قابل درمان است.

افراد مبتلا به دیسفاژی، باید غذاهایی را بخورند که به دقت تهیه شده باشند تا خطر خفگی به حداقل برسد. این غذاها می‌توانند خوراکی‌های پوره شده یا مایعات غلیظ باشند. بعضی از بیماران نمی‌توانند غذا را از راه دهان مصرف کنند و باید از طریق لوله تغذیه شوند.

اگر تا به حال این مشکل آزاردهنده را تجربه کرده‌اید، می‌توانید تجربیات خود را درباره علائم و راه‌های درمان آن با ما و سایر خوانندگان مجله، در‌میان بگذارید.

سوالات متداول