سکته مغزی چیست؟ علایم، روش درمان و پیشگیری

سالانه 15 میلیون نفر در سراسر جهان دچار سکته مغزی می‌شوند که از این تعداد، پنج میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند و پنج میلیون نفر دچار معلولیت دائمی‌ می‌شوند.

مصرف سیگار و فشار خون بالا مهم‌ترین عوامل -قابل اصلاح- این بیماری هستند. به ازای هر 10 نفری که در اثر سکته مغزی فوت می‌کنند، با کنترل فشار خون می‌توان جان چهار نفر از آن‌ها را نجات داد. در میان افراد زیر 65 سال، دوپنجم مرگ و میرهای ناشی از این بیماری با سیگار کشیدن مرتبط است.

در این مقاله علت بروز سکته مغزی، راه‌های پیشگیری از آن و نحوه درمانش توضیح داده می‌شود.

سکته مغزی چیست؟

این بیماری زمانی اتفاق می‌افتد که جریان خون در مناطقی از مغز دچار مشکل شود. هنگام سکته، بخشی از مغز منبع خون خود را از دست می‌دهد که این باعث کمبود اکسیژن می‌شود. اگر سلول‌های مغز برای مدت طولانی بدون اکسیژن بمانند، می‌میرند.

مرگ سلول‌های مغزی به آسیب دائمی منجر می‌شود؛ با این حال، با برگرداندن جریان خون به حالت طبیعی می‌توان از این آسیب جلوگیری کرد یا شدت آن را کاهش داد؛ به همین دلیل، زمان در درمان سکته مغزی اهمیت زیادی دارد.

انواع سکته مغزی

دو نوع سکته مغزی وجود دارد: ایسکمیک و هموراژیک.

1. سکته مغزی ایسکمیک

این بیماری زمانی رخ می‌دهد که سلول‌ها، خون و در نتیجه اکسیژن کافی دریافت نکنند. این عارضه معمولا به این دلیل اتفاق می‌افتد که چیزی عروق خونی مغز را مسدود یا جریان خون را قطع کند.

سکته مغزی ایسکمیک معمولا به یکی از دلایل زیر رخ می‌دهد:

• تشکیل لخته در مغز (ترومبوز)
• لخته‌‌ای که در جای دیگری از بدن تشکیل شده است و از طریق عروق خونی به مغز منتقل می‌شود (آمبولی)
• انسداد عروق کوچک (سکته مغزی لاکونار) که زمانی اتفاق می‌افتد که فشار خون، کلسترول و یا قند خون برای مدت طولانی بالا باشد
• دلایل ناشناخته

2. سکته مغزی هموراژیک

این بیماری که باعث خونریزی می‌شود به یکی از دو حالت زیر رخ می‌دهد:

• خونریزی در داخل مغز
• خونریزی در فضای زیر عنکبوتیه (فضای بین مغز و پوشش خارجی آن)

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت مشاهده علائم یا نشانه‌‌های سکته مغزی، حتی اگر به نظر می‌رسد که این علائم می‌آیند و می‌روند، فورا به پزشک مراجعه کنید. سریع (FAST)  فکر کنید و کارهای زیر را انجام دهید:

• صورت (Face): از فرد بخواهید لبخند بزند. آیا یک طرف صورت او آویزان می‌شود؟
• بازوها (Arms): از فرد بخواهید هر دو دست خود را بالا بیاورد. آیا یک دست به سمت پایین حرکت می‌کند یا قادر به بلند شدن نیست؟
• تکلم (Speech): از فرد بخواهید یک عبارت ساده را تکرار کند. آیا صحبت‌های او مبهم یا عجیب هستند؟
• زمان (Time): چنانچه هر یک علائم فوق را مشاهده کردید، فورا با اورژانس (شماره 115) تماس بگیرید.

در سکته مغزی حتی ثانیه‌ها مهم هستند

برای تماس با اورژانس منتظر نمانید که ببینید آیا علائم متوقف می‌شوند یا خیر. هر دقیقه مهم است. هر چقدر بیماری دیرتر درمان شود، احتمال آسیب‌دیدگی مغز بیشتر می‌شود.

دارو باید ظرف سه ساعت پس از شروع  علائم تجویز شود. در بعضی موارد، این مدت زمان تا چهار ساعت و نیم افزایش می‌یابد.

علائم سکته مغزی

علائم و نشانه‌های این بیماری عبارتند از:

• • مشکل در صحبت کردن و درک آنچه که دیگران می‌گویند
  • فلج، ضعف یا بی‌حسی صورت، بازو یا پا به طور ناگهانی (این مشکل غالبا فقط یک طرف بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد.)
  • مشکلات بینایی در یک یا هر دو چشم، شامل تاری دید و دوبینی
  • سردرد ناگهانی و شدید که ممکن است با استفراغ، سرگیجه یا تغییر سطح هوشیاری همراه باشد

• مشکل در راه رفتن، به طوری که باعث می‌شود بیمار تعادل خود را از دست بدهد یا زمین بخورد

علائم سکته مغزی در زنان

زنان ممکن است علائمی را گزارش کنند که مردان غالبا آن‌ها را تجربه نمی‌کنند. این علائم شامل موارد زیر است:

• حالت تهوع یا استفراغ
• تشنج
• سکسکه
• مشکل در تنفس
• درد
• غش یا از دست دادن هوشیاری
• ضعف عمومی

دلایل سکته مغزی چیست؟

دو دلیل اصلی برای این بیماری وجود دارد: انسداد شریان (سکته مغزی ایسکمیک) یا پاره شدن و نشت عروق خونی (سکته مغزی هموراژیک). در بعضی از افراد ممکن است یک اختلال موقتی در جریان خون مغز ایجاد شود که به آن «حمله ایسکمیک گذرا» یا TIA می‌گویند. TIA علائم ماندگار ایجاد نمی‌کند.

سکته مغزی ایسکمیک

در  افراد مبتلا به این بیماری رسوبات چربی، لخته‌های خون یا سایر مواد زائد باعث مسدود یا باریک شدن عروق مغز می‌شوند.

سکته مغزی هموراژیک

عوامل مرتبط با سکته مغزی هموراژیک که باعث خونریزی مغزی می‌شوند عبارتند از:

• فشار بالای کنترل نشده
• زیاده‌روی در مصرف داروهای رقیق‌کننده خون (ضدانعقاد خون)
• بیرون‌زدگی عروق خونی به دلیل ضعف دیواره رگ (آنوریسم)
• تروما (برای مثال، تصادف رانندگی)
• رسوب پروتئین در دیواره عروق خونی که به ضعف در دیواره عروق منجر می‌شود (آنژیوپاتی آمیلوئید مغزی)
• خونریزی به دلیل سکته مغزی ایسکمیک

حمله ایسکمیک گذرا

در حمله ایسکمیک گذرا که گاهی اوقات از آن به عنوان «سکته مغزی کوچک» یاد می‌شود، خون‌رسانی به مغز به طور موقت (کمتر از پنج دقیقه) کاهش می‌یابد یا متوقف می‌شود؛ این بیماری آسیب دائمی ایجاد نمی‌کند.

عوامل افزایش خطر سکته مغزی

عوامل زیادی می‌توانند خطر سکته مغزی را افزایش دهند، از جمله:

سبک نادرست زندگی

• ابتلا به اضافه وزن یا چاقی
• کم‌تحرکی
• استفاده از نوشیدنی‌های الکلی
• استفاده از مواد مخدر، مانند کوکائین و مت‌آمفتامین

عوامل پزشکی

• فشار خون بالا
• سیگار کشیدن یا قرار گرفتن در معرض دود دست دوم
• کلسترول بالا
• دیابت
• آپنه انسدادی خواب
• بیماری‌های قلبی-عروقی از جمله نارسایی قلبی، عفونت قلبی یا ریتم نامنظم قلب (مانند فیبریلاسیون دهلیزی)
• سابقه شخصی یا خانوادگی سکته مغزی، حمله قلبی یا حمله ایسکمیک گذرا
• ابتلا به کووید-19 (کرونا)

سایر عوامل

سایر عوامل مرتبط با سکته مغزی عبارتند از:

• سن: افراد بالای 55 سال بیشتر از جوانان در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند.
• جنسیت: مردان بیشتر از زنان به سکته مغزی مبتلا می‌شوند. زنان معمولا در سنین بالا دچار این بیماری می‌شوند و احتمال مرگ آن‌ها در اثر سکته بیشتر از مردان است.
• هورمون‌ها: استفاده از قرص‌های ضدبارداری یا هورمون درمانی که شامل استروژن باشد، خطر بروز این بیماری را افزایش می‌دهد.

عوارض سکته مغزی چیست؟

بسته به اینکه مغز برای چه مدت زمانی از جریان خون محروم باشد و به کدام بخش آن خون کافی نرسد، عوارض شامل موارد زیر است:

• فلج یا ناتوانی در حرکت دادن عضلات: ممکن است یک سمت بدن فلج شود یا بیمار نتواند بعضی از عضلات خود، از جمله عضلات یک طرف صورت یا عضلات یکی از بازوها را کنترل کند.
• مشکل در صحبت کردن یا بلع غذا: سکته مغزی روی عضلات دهان و گلو تاثیر می‌گذارد و صحبت کردن، قورت دادن یا غذا خوردن را دشوار می‌کند؛ همچنین ممکن است در تکلم، خواندن و نوشتن یا درک صحبت‌های دیگران مشکل ایجاد کند.
• از دست دادن حافظه یا مشکل در فکر کردن: بعضی از بیماران مقداری از حافظه خود را از دست می‌دهند. سایرین ممکن است در فکر کردن، استدلال کردن، قضاوت کردن و درک مفاهیم مشکل داشته باشند.
• مشکلات عاطفی: افرادی که دچار سکته مغزی می‌شوند احتمال دارد قادر به کنترل احساسات خود نباشند یا دچار افسردگی شوند.
• درد: درد و بی‌حسی در قسمت‌هایی از بدن که تحت تاثیر بیماری قرار گرفته‌اند، احساس می‌شوند. به عنوان مثال، اگر سکته مغزی روی بازوی چپ تاثیر گذاشته باشد، ممکن است باعث سوزن سوزن شدن آن شود.
• تغییر رفتار و ناتوانی در خودمراقبتی: بعضی بیماران گوشه‌گیر می‌شوند یا ممکن است برای نظافت و کارهای روزانه به کمک نیاز داشته باشند.

چگونه می‌توان از سکته مغزی جلوگیری کرد؟

آشنایی با عوامل خطر سکته مغزی و پیروی از سبک زندگی سالم بهترین اقدامی است که می‌توانید برای جلوگیری از این بیماری انجام دهید. اگر سابقه سکته مغزی یا حمله ایسکمیک گذرا را دارید، این اقدامات به پیشگیری از بروز سکته دوم کمک می‌کنند.

به طور کلی، سبک زندگی سالم شامل موارد زیر است:

• کنترل فشار خون: کاهش فشار خون می‌تواند به جلوگیری از TIA یا سکته مغزی بعدی کمک کند. تغییر سبک زندگی و استفاده از دارو نقش مهمی در درمان پرفشاری خون دارد.
• کاهش کلسترول و چربی‌های ناسالم در رژیم غذایی: کاهش مصرف کلسترول و چربی (به ویژه چربی‌های اشباع و چربی‌های ترانس) از انسداد شریان‌ها جلوگیری می‌کند. اگر نتوانید کلسترول‌تان را از طریق اصلاح رژیم غذایی کنترل کنید، پزشک برایتان دارو تجویز می‌کند.
• ترک دخانیات: سیگار کشیدن خطر سکته مغزی را در افراد سیگاری افزایش می‌دهد. حتی مواجهه با دود دست دوم هم با بروز این بیماری مرتبط است.
• کنترل دیابت: رژیم غذایی، ورزش و کاهش وزن هر سه به شما کمک می‌کنند که قند خون خود را در محدوده سالم نگه دارید. اگر اصلاح سبک زندگی برای کنترل دیابت کافی نباشد، پزشک استفاده از دارو را توصیه می‌کند.
• حفظ وزن در محدوده مناسب: چاقی احتمال ابتلا به بسیاری از عوامل زمینه‌ساز سکته مغزی از جمله فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی-عروقی و دیابت را افزایش می‌دهد.
• داشتن رژیم غذایی سرشار از میوه و سبزی: توصیه می‌شود در طول روز حداقل پنج وعده میوه و سبزی مصرف کنید تا خطر مشکلات عروقی کاهش یابد. در این راستا، رژیم غذایی مدیترانه‌ای که روی مصرف روغن زیتون، میوه، سبزی، مغز آجیل و غلات کامل تاکید دارد، می‌تواند مفید باشد.
• ورزش منظم: ورزش‌های هوازی خطر سکته مغزی را کاهش می‌دهند؛ چون فشار خون را کنترل می‌کنند، کلسترول خوب (HDL) را بالا می‌برند و سلامت قلب و عروق را بهبود می‌بخشند؛ همچنین به کاهش وزن، کنترل دیابت و کاهش استرس کمک می‌کنند. سعی کنید در بیشتر روزهای هفته حداقل 30 دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط انجام دهید (مانند پیاده‎‌روی تند، دویدن، شنا یا دوچرخه‌سواری).
• پرهیز از مصرف نوشیدنی‌های الکلی: مصرف الکل، به خصوص در مقادیر زیاد، خطر ابتلا به فشار خون بالا و سکته مغزی را افزایش می‌دهد؛ الکل همچنین ممکن است با داروهایی که مصرف می‌کنید تداخل داشته باشد.
• درمان آپنه انسدادی خواب (OSA): آپنه یک نوع اختلال خواب است که باعث می‌شود هنگام خواب به طور مکرر تنفس شما برای مدت کوتاهی متوقف شود. برای درمان OSA باید از دستگاهی استفاده کنید که از ماسک و یک لوله رابط تشکیل شده است و به باز نگه داشتن راه‌های هوایی در حین خواب کمک می‌کند.
• اجتناب از مصرف مواد مخدر: مواد مخدر از جمله کوکائین و مت‌آمفتامین از عوامل خطر مرتبط با TIA و سکته مغزی هستند.

داروهای پیشگیرانه

اگر سابقه سکته مغزی ایسکمیک یا TIA را داشته باشید، پزشک داروهای زیر را برای شما تجویز می‌کند تا دوباره به این بیماری دچار نشوید:

1. داروهای ضدپلاکت

پلاکت‌ها سلول‌هایی هستند که باعث لخته شدن خون می‌شوند. داروهای ضدپلاکت چسبندگی این سلول‌ها و در نتیجه احتمال لخته شدن خون را کاهش می‌دهند. آسپرین رایج‌ترین داروی ضدپلاکتی است که توسط بیماران مصرف می‌شود. پزشک می‌تواند به شما در تعیین دوز مناسب این دارو کمک کند.

پس از وقوع TIA یا سکته مغزی خفیف، پزشک برای مدتی به شما آسپرین و یک داروی ضد‌پلاکت دیگر مانند کلوپیدوگرل (پلاویکس) می‌دهد تا خطر سکته مغزی دوم کاهش یابد. اگر قادر به مصرف آسپرین نباشید، پزشک ممکن است کلوپیدوگرل را به تنهایی تجویز کند.

2. داروهای ضدانعقاد

این داروها لخته شدن خون را کاهش می‌دهند. هپارین به سرعت اثر می‌کند و احتمالا برای مدت کوتاهی در بیمارستان استفاده می‌شود. وارفارین که کُندتر اثر می‌کند، غالبا برای مدت طولانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وارفارین یک رقیق‌کننده خون قوی است، بنابراین باید این دارو را دقیقا طبق دستور پزشک مصرف کنید و مراقب عوارض جانبی آن باشید؛ همچنین برای بررسی اثرات وارفارین لازم است به طور منظم آزمایش خون بدهید.

چند داروی ضدانعقاد جدید هم وجود دارد که از بروز سکته مغزی در افرادی که خطر بروز این بیماری در آن‌ها به شدت بالا است، جلوگیری می‌کند از جمله: دابیگاتران، ریواروکسابان، آپیکسابان و ادوکسابان. این داروها معمولا به آزمایش خون منظم یا نظارت پزشک نیاز ندارند. علاوه‌براین، عوارض آن‌ها در مقایسه با وارفارین کمتر است.

بهبودی بعد از سکته مغزی

سکته مغزی شدید یا سکته‌ای که دیر درمان می‌شود، ممکن است به مرگ منجر شود؛ با این حال، پیش‌آگهی بیماری بسته به عوامل مختلف می‌تواند بسیار متفاوت باشد. این عوامل عبارتند از: محل وقوع سکته، شدت آن، سلامت عمومی فرد و موارد دیگر.

حتی پس از درمان، علائم سکته مغزی باقی می‌مانند. اکثر افراد هفته‌ها یا حتی ماه‌ها طول می‌کشد تا بهبود یابند. بیشترین پیشرفت در روند بهبودی 6 تا 18 ماه پس از سکته مغزی اتفاق می‌افتد.

با پزشک خود درباره زمان برگشت به فعالیت‌های روزمره مشورت کنید. به یاد داشته باشید که نباید زیاد به خودتان فشار بیاورید. اگر برای بهبودی زمان کافی اختصاص ندهید، ممکن است دوباره سکته کنید یا دچار عوارض مختلف شوید.

تغذیه مناسب برای بیماران سکته مغزی

رژیم غذایی سکته مغزی شامل تغییراتی است که از سکته مجدد جلوگیری می‌کنند و با مشکلات بیمار، از جمله اختلال بلع، سازگار می‌شود.

رژیم غذایی برای پیشگیری از سکته مغزی

در صورت ابتلا به این بیماری لازم است موارد زیر را در رژیم غذایی خود بگنجانید:

• انواع میوه‌ها و سبزیجات
• غلات کامل مانند برنج قهوه‌ای، جو، جو دوسر و کینوا
• حبوبات مثل لوبیا، نخود و عدس
• پروتئین‌های بدون چربی مانند مرغ
• ماهی‌های چرب مانند سالمون و ساردین
• چربی های غیراشباع از جمله روغن زیتون
• محصولات لبنی کم‌چرب
• مغز آجیل

غذاهایی که باید مصرف آن‌ها را کاهش دهید عبارتند از:

• کیک، شیرینی و نان سفید
• غذاهای سرشار از چربی‌های اشباع مثل گوشت قرمز و لبنیات پرچرب
• غذاهای حاوی قند افزوده
• غذاهای شور

رژیم غذایی برای مشکلات بلع

بعضی از افراد پس از سکته مغزی دچار دیسفاژی (مشکل در بلع) می‌شوند. در این شرایط، بر اساس شدت علائم خود می‌توانید از غذاهای پوره شده، چرخ شده یا غذاهایی که قبل از بلع به تکه‌های کوچک خرد می‌شوند، استفاده کنید. رعایت نکات زیر به شما در تهیه غذاهای نرم‌ کمک می‌کند:

• به جای اینکه سبزیجات را سرخ کنید یا تفت دهید، آن‌ها را با آب بپزید.
• غذا را از الک یا صافی رد کنید تا هسته، دانه یا پوست آن جدا شود.
• گوشت را به اندازه‌ای بپزید که کاملا نرم شود.

کلام پایانی

اگر به علائم سکته مغزی مشکوک هستید، مهم است که در اسرع وقت به دنبال درمان بروید. درمان زودهنگام یکی از موثرترین راه‌ها برای کاهش خطر ابتلا به عوارض طولانی‌مدت است.

همیشه نمی‌توان به طور کامل از سکته مغزی جلوگیری کرد، اما اصلاح سبک زندگی خطر ابتلا به این بیماری را تا حد زیادی کاهش می‎‌دهد. داروها هم می‌توانند از لخته شدن خون که به سکته مغزی منجر می‌شوند، جلوگیری کنند.

اگر پزشک شما معتقد است که در معرض خطر این بیماری هستید، با او همکاری کنید تا بهترین راهکار پیشگیرانه را بیابید.

سوالات متداول