چگونه اختلال سلوک در کودکان را شناسایی و مدیریت کنیم؟
شاید بتوان یکی از جدی‌ترین اختلالات روانی در دوره کودکی و نوجوانی را «اختلال سلوک» در نظر گرفت. شیوع این اختلال در کودکان بین پنج تا دوازده سال، دو تا پنج درصد و در نوجوانان 13 تا 18 سال نیز، پنج تا 9 درصد است.
همچنین، پسرها بیشتر از دخترها با علائم اختلال سلوک مواجه می‌شوند. اگرچه این عارضه اغلب در سنین 8 تا 16 سالگی ظاهر می‌شود، ممکن است گاهی در کودکان زیر سه سال و افراد بزرگتر از 16 سال نیز ظاهر شود.
از نشانه‌های اختلال سلوک می‌توان به مشکلاتی مانند پرخاشگری، برخورد فیزیکی_لفظی، آسیب رساندن به حیوانات و موارد دیگر اشاره کرد.
داروهای شیمیایی مختلفی برای درمان این اختلال ارائه شده؛ اما آنچه بسیار اهمیت دارد این است که درمان این اختلال، باید متناسب با نیازها و شرایط فرد باشد.
در این مطلب از مجله ایده آل مگ، به‌‌طور‌کامل با اختلال سلوک و علائم آن آشنا خواهید شد. اگر کودک یا نوجوان مبتلا به این اختلال دارید، مطالعه این مقاله را از دست ندهید.
اختلال سلوک چیست؟
برای آشنایی بیشتر با اختلال سلوک، بهتر است در ابتدا نگاهی اجمالی به آن داشته باشیم.
این عارضه، به گروهی از مشکلات عاطفی اشاره دارد که شامل الگوی ثابتی از رفتارهای پرخاشگرانه و نافرمانی است. اختلال سلوک در برخی کودکان، به‌صورت جدی بروز پیدا می‌کند و می‌تواند آثار مخربی در پی داشته باشد.
برای شناسایی این بیماری در فرزند خود، بهتر است به رفتارهای او با کودکان دیگر دقت کنید. در برخی موارد، خشونتی که کودک با افراد کوچک‌تر از خود دارد، می‌تواند نشانه‌ای از این بیماری باشد. به‌علاوه، اختلال سلوک ممکن است به‌صورت آسیب رساندن به اسباب‌بازی یا اشیا متعلق به دیگر کودکان، بروز پیدا کند.
متناسب با شدت این بیماری در کودکان و نوجوانان، می‌توان رفتارهایی مانند آتش‌افروزی، حمله به حیوانات، سرقت و در موارد شدیدتر، فرار از منزل یا مصرف موارد مخدر را شاهد بود. در ادامه این مقاله، درباره اختلال سلوک و نشانه‌های آن، بیشتر صحبت خواهیم کرد.
شناسایی و مدیریت اختلال سلوک در کودکان
اختلال سلوک در کودکان (CD)، در واقع یک وضعیت سلامت روانی است که با الگوی ثابتی از رفتارها و اقدامات پرخاشگرانه مشخص شده و به حریم و آرامش دیگران آسیب می‌رساند. کودکانی که به این اختلال مبتلا هستند، بیشتر اوقات قوانین و هنجارهای اجتماعی را زیر پا می‌گذارند. در برخی موارد نیز توانایی تبعیت از قوانین را نداشته و به افرادی شرور تبدیل می‌شوند.
یکی از علائم اختلال سلوک در کودکان، داشتن رفتار خصمانه و خشونت فیزیکی است. این اختلال، مربوط به فرهنگ، گروه یا جامعه خاصی نمی‌شود؛ بلکه کودکان و نوجوانانِ متعلق به همه فرهنگ‌ها و گروه‌های اجتماعی با نسبت‌های مختلف، به این عارضه مبتلا هستند.
کودکان مبتلا به اختلال سلوک در برخی موارد، مشکلات دیگری نیز دارند. به همین دلیل می‌توان گفت، داشتن پیش‌زمینه‌ای از بیماری‌های روانی، در ایجاد این اختلال تأثیرگذار است.
افسردگی، اختلال کمبود توجه/بیش‌فعالی (ADHD) و اختلالات یادگیری، برخی از مشکلاتی هستند که ممکن است با این عارضه مرتبط باشند. بهطورکلی، عوامل مختلف بیولوژیکی، روان‌شناختی، محیطی و ژنتیکی در بروز و تشدید این بیماری نقش بسیار مهمی دارند.
اختلال سلوک در کودکان زمانی تشخیص داده می‌شود که فرد بیمار، موجب بروز مشکلات جدی در مدرسه یا در میان همسالان خود شود. این اختلال معمولاً قبل از هشت سالگی بروز پیدا کرده و حداکثر تا 12 سالگی، به طور کامل خود را نشان می‌دهد.
در برخی موارد، ODD (اختلال نافرمانی مقابله جویانه) منجر به بروز این عارضه در افراد می‌شود. از علائم اولیه اختلال سلوک در کودکان، می‌توان به مواردی مانند گازگرفتن، هل‌دادن یا آسیب واردکردن به اشیا و دیگر افراد، اشاره کرد.
تمامی علائم ذکر شده، در نوجوانان به‌صورت جدی‌تر و با آسیب رساندن به حیوانات، ایجاد مجادله‌های بی‌دلیل، زورگویی، آتش‌افروزی و دزدی بروز پیدا می‌کند.
علائم اختلال سلوک، در طول زمان شدیدتر شده و تکانشی می‌شوند؛ به همین علت، اگر این بیماری به‌سرعت توسط خانواده یا مسئولین مدرسه تشخیص داده نشود، وضعیت آن وخیم‌تر شده و مدیریت چنین افرادی، دشوار خواهد بود.
به همین دلیل، مهارت دبیران تربیتی و مشاوران مدرسه در شناسایی زودهنگام این اختلال، بسیار اهمیت دارد؛ به‌طوری‌که با شناسایی به‌موقع و درمان آن، از بروز آسیب‌های جدی، جلوگیری خواهد شد.
اختلال سلوک در بزرگسالی
ممکن است برای برخی از افراد این سؤال مطرح شود که این اختلال فقط در کودکان و نوجوانان شایع است یا در بزرگسالان هم دیده می‌شود؟
در جواب باید گفت، این اختلال در بزرگسالان نیز وجود دارد و از مشکلات جدی آن‌ها، اختلال در حفظ شغل و حفظ روابط است. همچنین این بیماران ممکن است دست به کارهای خطرناک و غیرقانونی بزنند. در برخی مواقع علائم اختلال سلوک در بزرگسالان، به‌عنوان «اختلال شخصیت ضداجتماعی» تشخیص داده می‌شود.
علائم اختلال سلوک در کودکان
در بخش‌های قبلی این مقاله، با رفتارهای کودکان مبتلا با اختلال سلوک آشنا شدیم. در این بخش، به‌صورت کامل‌تر با رفتارهایی که مشخصه این اختلال هستند، آشنا خواهید شد.
اختلال نافرمانی مقابله‌ای (Oppositional Defiant Disorder)
اختلال نافرمانی مقابله‌ای، به معنای مخالفت دائمی با قوانین و دیگر افراد است. در بیشتر موارد، این کودکان دلیل خاصی برای مخالفت خود ندارند؛ بلکه فقط تمایل به مخالفت دارند. کودکانی که با رفتارهای خصمانه خود، برای خانه و مدرسه ایجاد مشکل می‌کنند، احتمالا دچار اختلال نافرمانی هستند.
بهطورکلی، کودکانی که دائماً پرخاشگری و نافرمانی کرده یا برخوردهای فیزیکی داشته و سروصدای زیادی ایجاد می‌کنند، گرفتار این اختلال هستند. این نوع بیماری، قبل از هشت سالگی شروع شده و تا 12 سالگی به‌طول می‌انجامد. این رفتارها بعد از 12 سالگی تبدیل به رفتارهای ثابت شده و در بزرگسالی مشکلات بیشتری برای جامعه ایجاد می‌کند.
کودکان مبتلا به ODD، رفتارها و برخوردهای خاصی دارند که به‌راحتی از سایر همسالان آن‌ها، قابل‌تشخیص است. در ادامه به مشخصه رفتارهای کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای اشاره می‌کنیم:
- خشونت بیش از حد در زمینه‌ها و موقعیت‌های نامربوط به آن‌ها
- داشتن حس کینه‌توزی و انتقام
- آزار و اذیت دیگران به‌صورت مداوم
- ناراحت بودن از دیگران
- سرزنش شدن بیش از حد از طرف دیگران
- عدم رعایت قوانین
- داشتن مشکل در برقراری ارتباط و ایجاد دوستی
- مشاجره و مخالفت دائم با خانواده و اطرافیان
اختلال رفتاری
اختلال سلوک در کودکان زمانی تشخیص داده می‌شود که به طور مداوم، سلسله رفتارهایی پرخاشگرانه در آن‌ها بروز کند. رفتارهایی که توسط این گروه از کودکان ایجاد می‌شود، بیشتر نسبت به خانواده است. نقض جدی قوانین در خانه، مدرسه و در میان همسالان، از رفتارهایی است که به‌کرات در کودکان مبتلا به اختلال سلوک دیده می‌شود.
بهطورکلی مهمترین رفتارهای کودکان گرفتار به این اختلال عبارتند از:
- دروغ‌گویی
- آسیب‌زدن به حیوانات و در برخی موارد ایجاد آتش‌سوزی
- قلدری و زورگویی نسبت به همسالان
- فرار از مدرسه و خانه
عوامل و ریشه‌های اختلال سلوک در کودکان
در ابتدا باید بگوییم که اختلال ODD یا همان اختلال نافرمانی مقابله‌ای، خفیف‌ترین نوع اختلال سلوک است. این اختلال درصورتی‌که به‌موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند به اختلال سلوک تبدیل شود. البته اختلال ODD، در سنین کمتر قابل‌تشخیص است؛ درحالی‌که اختلال سلوک کودکان، در سن خاصی تشخیص داده می‌شود.
اختلال سلوک در کودکان، بنا‌بر‌‌دلایل مختلفی بروز می‌کند. علی‌رغم مطالعاتی مختلف انجام شده در این زمینه، محققان تاکنون نتوانسته‌اند به طور قطعی علت بروز این اختلال را تشخیص دهند.
تحقیقات روان‌شناسان و محققان نشان داده است که کودکان مبتلا به اختلال سلوک، دچار مشکلاتی در لوب پیشانی مغز هستند. این مسئله، بیماران را در مواردی همچون برنامه‌ریزی، اجتناب از آسیب و درس‌گرفتن از تجربیات منفی، با مشکل مواجه می‌کند.
لازم به ذکر است که عوارض اختلال سلوک، می‌تواند بسیار جدی و گسترده بوده، به‌طوری‌که جنبه‌های مختلفی از زندگی فرد و جامعه را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ بنابراین بهتر است به‌محض مشاهده کوچک‌ترین رفتار خشونت‌آمیز، نسبت به درمان و مقابله با آن اقدامات لازم انجام گیرد.
برخی از عوامل ابتلا به اختلال سلوک در کودکان، شامل موارد زیر است:
- قرارگرفتن در معرض خشونت و آزارهای جسمی، جنسی، عاطفی، تجربه سوءاستفاده، طرد شدن یا بی‌توجهی از سوی والدین
- مشکلات اقتصادی و زندگی در فقر
- داشتن تغذیه نامناسب
- داشتن خواهر یا برادر مبتلا به اختلال سلوک
- قرارگرفتن در معرض تربیت خشن والدین یا فرزندپروری ضعیف
- بزهکاری همسالان، تشویق‌شدن به انجام رفتارهای منفی و در دسترس بودن مواد مخدر
- والدین مبتلا به اختلالاتی همچون اسکیزوفرنی، افسردگی، مصرف الکل، ADHD و اختلال دوقطبی
- ژنتیک، ناهنجاری‌های مغزی و یا تشخیص سایر اختلالات روانپزشکی
- نقایص شناختی، تشنج و آسیب عصبی و مغزی تروماتیک
- سطح بالای تستوسترون، با پرخاشگری مرتبط است و می‌تواند کودک را در برابر ابتلا به اختلال سلوک، آسیب‌پذیرتر کند
- اختلال در عملکرد اجرایی، مهارت‌های کلامی ضعیف و ضریب‌هوشی پایین
- آسیب به بخش خاصی از مغز که در برنامه‌ریزی و مقابله با رفتارهای پرخطر نقش دارد
ویژگی‌ها و علائم اختلال CD در کودکان
از مهمترین و اصلی‌ترین نشانه CD یا اختلال سلوک، پرخاشگری نسبت به دیگران و بی‌توجهی به حقوق و نیازهای آن‌ها است. البته باید به این نکته توجه داشت که رفتارهای سرکش گاه‌وبیگاه در دوران کودکی و نوجوانی اتفاق می‌افتد.
در واقع نشانه‌هایی که منجر به تشخیص اختلال سلوک می‌شود، الگوی مخرب و پرتکراری است که رفتاری خشونت‌آمیز و پرخطر از نشانه‌های آن است. برای تشخیص اختلال سلوک در کودکان، باید حداقل سه مورد از علائم این اختلال در سال گذشته و یک مورد در شش ماه گذشته دیده شود.
گاهی اوقات، رفتارهایی که در برخی کودکان یا نوجوانان دیده می‌شود، مشابه علائم اختلال CD در کودکان هستند؛ این در حالی است که با بررسی‌های دقیق‌تر مشخص می‌شود آن‌ها به این اختلال مبتلا نیستند. تشخیص این اختلال، بر اساس تناوب، شدت و مدت‌زمان رفتار و همچنین میزان تأثیر آن بر عملکرد آن‌ها انجام می‌شود.
نشانه‌های اختلال سلوک در کودکان عبارت‌اند از:
- قلدری و تهدید دیگران
- خشونت فیزیکی یا جنسی
- صدمه‌زدن و پرخاشگری نسبت به حیوانات و یا همسالان
- نادیده‌گرفتن احساسات و حقوق دیگران
- بی‌توجهی به هنجارها و قوانین اجتماعی
- عدم پشیمانی از رفتارهای خود
- استفاده از سلاح‌های خطرناک
- سرقت و دزدی از خانه یا مغازه برای سرگرمی و تخریب اموال
- دعواهای فیزیکی و لفظی، تجاوز و تحمیل فعالیت‌های جنسی
- دروغ گفتن برای حفظ منافع شخصی، جلب‌توجه و یا اجتناب از مسئولیت
- فرار از خانه یا مدرسه قبل از 13 سالگی
- داشتن رفتارهای خطرناک و ریسک‌پذیر، ایجاد دعوا در نوجوانان
- مصرف الکل یا مواد مخدر در نوجوانان
- داشتن مشکلات جدی در حفظ روابط دوستانه با همسالان
- شکستن قوانین و هنجارها یا رفتارهای بزهکارانه
- تقلب‌کردن، آتش‌افروزی و ایجاد خطر
- سرزنش شدن از طرف دیگران
- تخریب اموال ازروی‌عمد به‌ویژه هنگام درگیری و دعوا
به طور خلاصه می‌توان گفت، چهار نوع رفتار هنجارشکنانه در مبتلایان به اختلال سلوک، وجود دارد. با مشاهده این رفتارها، والدین باید به‌شدت حساس شده و نسبت به درمان کودک خود اقدام کنند. از جمله این رفتارها، می‌توان به پرخاشگری فیزیکی به‌ویژه حیوانات و کودکان کم‌سن، دروغ‌گویی و فرار از واقعیت، رفتار بزهکارانه، آسیب به اموال دیگران و همچنین نقض حقوق دیگران اشاره کرد. در بیشتر موارد کودکان مبتلا به اختلال، خشونت خود را با کتک‌زدن حیوانات و نفرت از آن‌ها، نشان می‌دهند.
این کودکان در برابر نظر مخالف دیگران بسیار حساس هستند. زمانی که رفتارشان مورد انتقاد و مخالفت دیگران قرار می‌گیرد، درصدد انتقام برمی‌آیند. وقتی نتوانند انتقام خود را از بزرگسالان بگیرند، رفتار خشونت‌آمیزی نسبت به حیوانات از خود نشان می‌دهند. در برخی موارد نیز به دلیل ضعیف‌بودن، خشونت خود را با برخورد توهین‌آمیز، نشان می‌دهند. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود، والدین با مشاهده چنین رفتارهایی از فرزند خود، بلافاصله نسبت به درمان کودک خود اقدام کنند.
همان‌طور که در بخش‌های قبل هم مطرح شد، ریشه‌یابی علت بروز رفتار، بسیار اهمیت داشته و می‌تواند به درمان، سرعت بیشتری دهد.
ویژگی افراد مبتلا به اختلال سلوک و روش درمان
افرادی که به این بیماری دچار می‌شوند با مسائلی نظیر مشکل ابراز احساسات به دیگران، عدم همدردی با دیگران و پشیمانی از بسیاری از رفتارها روبه‌رو هستند. همچنین، از دیگر مشکلات نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک، می‌توان به مصرف مواد مخدر، انجام رفتارهای پرخطر، مشکلات تحصیل و آسیب جسمی به خود و دیگران در اثر دعواهای خیابانی و تصادف اشاره کرد.
در برخی موارد، اختلال CD در کودکان و نوجوانان را می‌توان به کمک روان‌شناس به‌سرعت تشخیص داده و درمان کرد. در مواردی که شدت بیماری زیاد باشد، به کمک روانپزشک و استفاده از داروهای مختلف می‌توان درمان را آغاز کرد.
اصولاً در چنین شرایطی، همراه با استفاده از داروهای مختلف، از روش‌های شوک مغزی و مواردی ازاین‌قبیل نیز استفاده می‌شود.
به کمک مواردی که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم، متخصصان مربوطه با پیگیری روش‌ها و نشانه‌ها، متوجه میزان ابتلا یا عدم ابتلای فرد به اختلال سلوک می‌شوند. این موارد عبارت‌اند از:
- تست روان‌شناسی: با استفاده از تست‌های مختلفی مانند RSDCD، می‌توان ابتلای فرد به این بیماری و همچنین میزان شدت آن را مورد بررسی قرار داد.
- مشاهده رفتار فرد مشکوک به بیماری: در این مورد با بررسی رفتارهای فرد در موقعیت‌های شبیه‌سازی شده یا موقعیت‌های واقعی، می‌توان تا حدی ابتلا به اختلال سلوک در کودکان را ارزیابی کرد.
- مصاحبه با فرد مبتلا و والدین او: یکی از مهمترین روش‌های تشخیص ابتلای فرد به این بیماری، از روش مصاحبه با اطرافیان بیمار، به‌ویژه با والدین انجام می‌شود. از طریق بررسی سابقه خانوادگی و چالش‌هایی که خانواده با آن روبه‌رو است، به‌سرعت می‌توان احتمال بروز فرد به این بیماری را تشخیص داد.
- بررسی تاریخچه رفتار در دوران کودکی، عوامل فیزیکی، اجتماعی و فرهنگی محیط فرد: از طریق رفتارهایی که فرد در برخورد با همسالان خود در زمان کودکی داشته و همچنین میزان آسیبی که به دیگران وارد کرده، می‌توان تشخیص داد که فرد تا چه حد به این بیماری گرفتار است. بررسی موقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی که فرد در آن رشد کرده نیز، نقش بسیار مهمی در شناسایی این بیماری دارد.
پس از بررسی مواردی بالا و همچنین تشخیص و اثبات ابتلا به اختلال سلوک، روند درمان آغاز می‌شود. متناسب با شدت بیماری و سنی که بیمار دارد، روند بهبود و درمان از طریق روش‌های مختلفی مانند دارو، خانواده‌درمانی، شوک مغزی یا درمان چند سیستمی آغاز می‌شود.
چه کودکانی در معرض ابتلا به اختلال سلوک هستند؟
اختلال سلوک در کودکان می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. همان‌طور که گفته شد، متناسب با فرهنگ و خانواده‌ای که کودک در آن رشد می‌کند، میزان اختلال می‌تواند متفاوت باشد. برخی از کودکان بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این اختلال قرار می‌گیرند. کودکانی که در دسته‌بندی زیر هستند، با احتمال بیشتری، در معرض بیماری اختلال سلوک قرار دارند.
- به‌صورت مداوم در معرض خشونت قرار می‌گیرند:
هرچه خشونت از جانب خانواده و نزدیکان بیشتر باشد، احتمال ابتلا به این بیماری بیشتر خواهد شد. - کودکانی که تغذیه و شرایط فیزیکی مناسبی ندارند:
همان‌طور که می‌دانیم، داشتن تغذیه سالم در کودکی و به‌ویژه در زمان رشد، نقش مهمی در سلامت روح و روان فرد دارد؛ به‌همین‌دلیل، نداشتن تغذیه مطلوب و همچنین شرایط مناسب زندگی، می‌تواند از عواملی باشد که در ابتلای فرد به اختلال سلوک، نقش دارد. - سطح پایین اقتصادی:
کودکانی که شرایط زندگی سختی داشته و از لحاظ اقتصادی در سطح پایینی قرار دارند، بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری هستند. در چنین شرایطی، نیازهای اولیه کودکان به‌خوبی تأمین نمی‌شود. به همین دلیل کودک کمبودها و نیازهای تأمین نشده خود را در قالب رفتار خشونت‌آمیز، نشان می‌دهد. - قرارگرفتن در معرض بزهکاری:
دوران کودکی، زمانی است که فرد، نیاز به الگوی سالم دارد. زمانی که فرد در برخورد با افراد پرخاشگر، بزهکار و شرور قرار گیرد، به تبعیت از آن‌ها، شروع به رفتارهایی نامناسب می‌کند؛ بنابراین جمعی که کودک در میان آن‌ها رشد می‌کند، می‌تواند نقش مهمی در آینده کودک داشته باشد. - قرارگرفتن در معرض آزارهای فیزیکی و عاطفی:
فرزندان نیاز به توجه دارند؛ اگر کودک در زمان رشد، توجهی از جانب خانواده و اطرافیان دریافت نکند، دچار کمبود می‌شود. هنگامی که آزارهای فیزیکی و عاطفی، جای توجه و محبت را بگیرند، کودک بیشتر احساس خلأ درونی می‌کند. در چنین شرایطی، فرد نیازهای اولیه خود را به‌صورت رفتارهای خصمانه نشان داده و مستعد اختلال سلوک در کودکان می‌شود. - پدر یا مادر، مبتلا به مشکلات روانی هستند:
طبیعتاً زمانی که کودک، تحت تربیت افرادی قرار گیرد که سلامت روانی ندارند، دچار مشکل خواهد شد. علاوه‌بر‌اینکه در چنین شرایطی، رفتارهای غیرعادی والدین برای کودک، طبیعی و عادی خواهد بود. به‌همین‌دلیل به تبعیت از والدین، رفتارهای ناهنجار از خود نشان خواهد داد. - کودک از جانب خانواده، مورد سوءاستفاده قرار گرفته یا از جانب آن‌ها طرد شده:
همان‌طور که گفته شد، کودک نیاز به توجه از جانب خانواده دارد. زمانی که این نیاز برآورده نشود، به‌مرور زمان کودک رفتارهای کینه‌جویانه و خصمانه‌ای را از خود بروز خواهد داد. - نداشتن نظارت کافی از سوی والدین و بزرگسالان:
اصولاً کودکان تمایل دارند، هرطور که می‌خواهند رفتار کنند. درصورتی‌که خانواده نظارت کافی نسبت به رفتارهای کودک خود نداشته باشند، زمینه بروز رفتارهای نامطلوب و ناهنجار برای کودک فراهم خواهد شد. در صورت ادامه این روند، رفتارهای ناهنجارانه تبدیل به الگوی عادی شده و ادامه این مسیر، زمینه بروز رفتارهای خشونت‌آمیز را در کودک ایجاد می‌کند.
عواملی که مطرح شد، بخشی از مواردی است که شاید برخی از کودکان یا نوجوانان مبتلا به این بیماری، در معرض آن‌ها قرار بگیرند. قرارگرفتن در هریک از این شرایط، زمینه ابتلای فرد به اختلال سلوک در کودکان را فراهم می‌کند. درصورتی‌که چند مورد از موارد مطرح شده باهم بروز کنند، کودک با شدت بیشتری دچار این بیماری خواهد شد. باید در نظر داشت، درمان این اختلال در کودکانی که چند مورد را با هم تجربه می‌کنند، به‌مراتب سخت‌تر است.
روش‌های تشخیص اختلال سلوک
بسیاری از کودکان در مراحل رشد، ممکن است مشکلات رفتاری متفاوتی از خود نشان دهند؛ البته باید خاطرنشان کرد که همیشه این رفتارها نشان‌دهنده اختلال سلوک در کودک نیست. بهتر است بدانیم که اختلال سلوک با بدرفتاری یا کج‌خلقی‌های کودکان، متفاوت است.
رفتارهای نامطلوب در موارد مختلفی در نظر گرفته می‌شود؛ مانند اینکه فرد بیمار، به طور مداوم حقوق دیگران را نقض کند. همچنین، علائم باید چندین ماه ادامه داشته باشد تا متخصص بتواند تشخیص اختلال دهد.
البته تشخیص اختلال سلوک در کودکان، موضوعی است که باید توسط یک روان‌شناس یا روانپزشک کودک و نوجوان، انجام شود. اگر شما علائم رفتاری ذکر شده را در فرزند خود مشاهده کردید، باید او را نزد متخصص سلامت روان ببرید. متخصصان برای تشخیص اختلال، از ابزارهای مختلفی مانند مصاحبه، تست و ارزیابی استفاده می‌کنند.
البته گفته‌های والدین، معلم یا دوستان درباره رفتارهای کودک، اهمیت بسیار زیادی در درک وضعیت و تشخیص بیماری دارد. همان‌طور که در بخش‌های قبلی نیز گفته شد، بررسی سابقه خانوادگی و عوامل ژنتیکی نیز، از مهمترین عواملی است که توسط متخصص، به‌دقت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پیشگیری از اختلال سلوک
بهطورکلی عوامل مختلفی در ابتلای کودک به اختلال سلوک نقش دارد؛ بنابراین به طور دقیق نمی‌توان گفت که تحت‌تأثیر چه عواملی کودکان دچار این مشکل می‌شوند. یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در ایجاد و بروز این بیماری در کودکان، عوامل اجتماعی و بیولوژیکی است.
بدرفتاری والدین، عدم توجه کافی به کودک، طردشدگی از جانب خانواده، تربیت خشن و متناقض، همگی نقش بسزایی در ایجاد اختلال سلوک در کودکان دارد. عوامل ژنتیکی و سابقه بیماری روانی خانواده نیز می‌تواند نقش مهمی در ایجاد این اختلال داشته باشد.
به‌همین‌دلیل، محققان و روان‌شناسان تاکنون در مورد روش قطعی برای پیشگیری از اختلال سلوک در کودکان به نتیجه‌ای نرسیده‌اند. طبق آنچه در بخش‌های قبل مطرح شد، عواملی همچون قرارگرفتن در معرض خشونت، تربیت خشن و همچنین داشتن والدینی که مشکلات روانی دارند، بروز این اختلال را تشدید می‌کند.
اگر از جمله افراد دارای کودک مبتلا به این اختلال هستید، بهتر است بدانید که پیشگیری و درمان سریع اختلال سلوک، می‌تواند از بروز مشکلات جدی جلوگیری کند. عوارض اختلال سلوک می‌تواند بسیار گسترده و مخرب باشد؛ به همین علت، پیشگیری از ایجاد آن، اهمیت بسیار زیادی دارد.
موارد مختلفی وجود دارد که در پیشگیری از بروز این اختلال حائز اهمیت است:
- عدم برخورد خشن با کودک و نوجوان: کودکان و نوجوانان متناسب با سنی که دارند ممکن است به‌صورت خودکار رفتارهای نامناسبی از خود نشان دهند. در چنین مواقعی، بهترین روش، عدم برخورد خشونت‌آمیز با آن‌ها است. زمانی که با مهربانی و لطافت با او برخورد شود، متوجه رفتار نادرست خود شده و میزان تکرار رفتار اشتباه، به‌مراتب کمتر خواهد بود.
- پیشگیری از رفتار بد با آن‌ها: کودکان رفتار درست و نادرست را از خانواده و جامعه می‌آموزند؛ به‌همین‌دلیل، مقابله صحیح با رفتار بد کودک و توضیح درباره چرایی بد بودن آن، تأثیر زیادی در عدم تکرار رفتار نادرست او خواهد گذاشت.
- استفاده‌کردن از راهبردهای فرزندپروری مثبت برای کودکان خردسال: بسیاری از خانواده‌ها، با روش صحیح فرزندپروری آشنا نیستند؛ بنابراین، پیشنهاد می‌کنیم قبل از اقدام به بارداری، دوره‌های مختلف تربیت فرزند را گذرانده و با اصول صحیح فرزندپروری، بیشتر آشنا شوید. یکی از بهترین روش‌ها، کمک گرفتن از مشاوران و روان‌شناسان است.
- برقراری سلامت روان در والدین و بزرگسالان: والدینی که از سلامت روان برخوردار هستند، بهتر می‌توانند با کودک خود ارتباط برقرار کنند. در این صورت، رفتارهای نادرست کودک را با روشی صحیح رفع کرده و کودکی سالم خواهند داشت.
- تربیت صحیح فرزندان و فراهم‌کردن شرایط مناسب زندگی و تحصیل: یکی از دلایل ابتلا به اختلال سلوک در کودکان، فراهم نبودن شرایط مناسب زندگی و تحصیل است. در صورت عدم تأمین نیازهای اولیه کودک، حس کمبود در او شکل می‌گیرد. با شدت‌گرفتن حس کمبود، احتمال ابتلای فرد به این اختلال بیشتر شده و زمینه ناسازگار بودن فرزند را فراهم می‌کند.
- جلوگیری از قرارگرفتن کودک در موقعیت‌های خشن و خطرناک: در هر لحظه از دوران کودکی، افراد در حال آموزش هستند. زمانی که کودک در موقعیت‌های پرخطر و خشن قرار می‌گیرد، بسیار احتمال دارد که از رفتارهای حاکم، الگوبرداری کند؛ بنابراین بهتر است برای جلوگیری از رخداد چنین اتفاقی، کودک در موقعیت‌های پرخطر قرار نگیرد.
درمان اختلال سلوک در کودکان
درمان اختلال سلوک، کار ساده‌ای نیست. درصورتی‌که روند درمان با کمک خانواده، دوستان و معلمان انجام شود، بیشتر می‌تواند اثربخش باشد. بسیار مهم است که با دیدن نشانه‌های اختلال، برای درمان زودهنگام کودک خود اقدام کنید. فرد مبتلا به اختلال سلوک، در زمان درمان راه‌های صحیحی را برای تعامل با دیگران می‌آموزد. خانواده نیز باید روش‌های صحیح ارتباط با کودک را یاد گرفته و تحت‌نظر مشاوران متخصص، آن‌ها را اجرا کنند.
برای درمان اختلال سلوک در کودکان، والدین نقش مهمی دارند. درحالی‌که برای درمان آن در نوجوانان، ممکن است به همراهی دوستان و گروه‌های هم‌سال نیاز باشد. درمان این اختلال معمولاً طولانی‌مدت است و کودکان باید مدتی را تحت‌نظر روان‌درمان یا رفتار درمان، طی کنند.
داروهای مختلفی برای درمان این اختلال در نظر گرفته شده است. در برخی موارد، مصرف دارو می‌تواند تأثیر درمان را افزایش دهد. بااین‌حال، تداوم در استفاده از داروها و مشاوره‌های روان‌درمانی، نقش مهمی در تسریع درمان این بیماری دارد.
بهطورکلی، درمان‌هایی که برای اختلال سلوک در کودکان صورت می‌گیرد، عبارت‌اند از:
- درمان مبتنی بر جامعه
در این روش، برای درمان اختلال سلوک در کودکان، از مراکز درمانی مسکونی و مدارس درمانی استفاده می‌شود. کارشناسان در روش مبتنی بر جامعه، یک برنامه ساختار یافته برای کاهش رفتارهای مخرب در نظر می‌گیرند که متناسب با شدت بیماری، می‌تواند تغییراتی داشته باشد.
- روان‌درمانی
روش‌های مختلفی در روان‌درمانی استفاده می‌شود. برای درمان اختلال سلوک کودکان با استفاده از این روش؛ شخصیت کودک، زندگی خانوادگی و مدرسه، مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌علاوه، برای بهبود نقش خانواده در درمان، وضعیت تحصیلی و بهبود رفتار کودک، برنامه‌هایی متناسب با ویژگی‌های فرد بیمار در‌نظر گرفته می‌شود.
- آموزش‌های مدیریت خشم
یکی از مسائل مهم درمان اختلال سلوک در کودکان، یادگیری روش کنترل و مدیریت خشم است. هدف اصلی این آموزش، کاهش احساسات عاطفی فرد و برانگیختگی‌های فیزیولوژیکی ناشی از خشم است. بهطورکلی، کودکان نمی‌توانند از مواردی که باعث خشم آن‌ها می‌شود، دوری کنند؛ درحالی‌که با یادگیری درست مدیریت خشم، این توانایی را خواهند یافت که واکنش‌های خود نسبت به موقعیت‌های خشونت‌آمیز را کنترل کنند.
چگونه با کودک مبتلا به اختلال سلوک رفتار کنیم؟
کودکان مبتلا به اختلال سلوک بسیار حساس هستند. به همین دلیل، برای برخورد با این گروه از کودکان، نکات مهمی را باید در نظر گرفت. با استفاده از این نکات، راحت‌تر می‌توان با کودک مبتلا به اختلال سلوک ارتباط برقرار کرد. از طرف دیگر، در بسیاری از شرایط، مانع از بروز رفتارهای ناهنجار خواهد شد.
این موارد عبارت‌اند از:
- اطلاعات خود را در زمینه اختلال سلوک در کودکان بالا ببرید: هرچه بیشتر در این زمینه آگاهی داشته باشید، بهتر می‌توانید موقعیت‌ها را سنجیده و کنترل رفتار کودک را در دست بگیرید. در این صورت، احتمال بروز رفتارهای پرخطر بسیار کمتر خواهد شد.
- راه‌های ارتباط با افراد مبتلا به اختلال سلوک را یاد بگیرید: زمانی که با این بیماری آشنا باشید، بهتر می‌توانید با کودک ارتباط برقرار کنید. همچنین، متوجه خواهید شد که در چه شرایطی، کودک دچار رفتارهای نامناسب می‌شود؛ در این صورت، مقابله با آن شرایط راحت‌تر خواهد شد.
- راه‌های درمانی را بررسی کنید: یکی از بهترین روش‌ها برای درمان این بیماری، کمک‌گرفتن از افراد متخصص و مشاوران مجرب است. یک روان‌درمانگر کمک می‌کند تا راحت‌تر با کودک خود ارتباط برقرار کرده و بهترین نوع درمان را انتخاب کنید.
- از گروه‌ها و سازمان‌های حمایتی کمک بگیرید: خانواده‌های زیادی فرزند مبتلا به اختلال سلوک دارند. معمولا این خانواده‌ها، گروه‌هایی را تشکیل می‌دهند و تحت‌نظر سازمان‌های حمایتی فعالیت می‌کنند. پیشنهاد می‌کنیم با این گروه‌ها ارتباط بیشتری برقرار کنید. یکی از مزیت‌های حضور در چنین گروه‌هایی، این است که راحت‌تر می‌توانید مسئله داشتن فرزند مبتلا به اختلال سلوک را بپذیرید. در بسیاری موارد، این گروه‌ها زیر نظر متخصصان سلامت اداره می‌شود؛ به همین دلیل، در هر لحظه می‌توانید از آن‌ها مشاوره دریافت کنید.
- کودک خود را از موقعیت‌های خشونت‌زا و پر استرس دور کنید: یکی از مهمترین راه‌ها برای درمان این اختلال، دورکردن کودک از موقعیت‌های پرخطر است. هرچه بیشتر کودک را از شرایط پراسترس دور کرده و هم‌زمان روند درمان را طی کنید، سریع‌تر به نتیجه مطلوب خواهید رسید.
چه چشم‌اندازی برای درمان اختلال سلوک در کودکان می‌توان در نظر گرفت؟
درمان این بیماری، تحت‌تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. عواملی مانند زمان وقوع اختلال و درمان‌شدن یا نشدن بیماری. در بسیاری از موارد، بیشتر رفتارهای تخریب‌کننده فرد با ورود به سنین بزرگسالی کم‌رنگ می‌شود. این در حالی است که در برخی موارد دیگر، رفتارهای پرخطر ممکن است همچنان باقی بماند. چنانچه این بیماری قبل از 10 سالگی در افراد رخ دهد، پیش‌آگهی نسبت به آن کمتر است و تحت‌تأثیر عملکرد مدرسه قرار می‌گیرد.
ممکن است افرادی که دچار اختلال سلوک هستند، گرفتار سایر بیماری‌های روانی نیز باشند؛ مانند اختلالات خلقی و اضطرابی، مشکلات جسمی، روان‌پریشی، افسردگی و اختلال دوقطبی.
کودکان مبتلا به این بیماری، در مدرسه نیز با مشکلاتی مانند دریافت نمرات پایین، اخراج از مدرسه، مصرف موارد، نزاع بی‌دلیل، شکستن لوازم دیگران و مشکلات هنجارشکنانه مواجه هستند. اگر اختلال سلوک در کودکان زود تشخیص‌داده و برای درمان آن اقدامات لازم انجام شود، می‌توان امید داشت که عوارض اختلال سلوک به حداقل خواهد رسید.
کلام آخر
در این مقاله درباره اختلال سلوک در کودکان صحبت کردیم. این اختلال ازجمله بیماری‌های شایع در کودکان خردسال و نوجوانان است. رفتارهایی همچون خشونت و آسیب رساندن به دیگران، نقض قوانین، بی‌توجهی به حقوق و احساسات دیگران، آسیب به حیوانات، فرار از خانه یا مدرسه و مواردی ازاین قبیل، مشخصه‌های اصلی آن هستند.
اختلال سلوک می‌تواند اثرات جدی و خطرناکی داشته‌باشد؛ بر همین اساس، در صورت بروز نشانه‌های اولیه در فرزند خود، حتماً با یک روان‌شناس متخصص در زمینه اختلال سلوک صحبت کنید. همچنین بهتر است از گروه‌های حمایتی نیز کمک بگیرید و روش‌های درمانی مختلفی را شروع کنید.
سؤالات متداول
آیا احتمال ابتلا به اختلال سلوک در بزرگسالی وجود دارد؟
بله؛ این اختلال در بزرگسالان هم وجود دارد. البته این بیماری از دوران کودکی و به شکل‌های مختلف در رفتارهای فرد ظاهر می‌شود.
علت اختلال سلوک در کودکان چیست؟
نمی‌توان دلیل مشخصی را برای این بیماری در نظر بگیریم. عوامل مختلفی مانند ژنتیک، شرایط اجتماعی، خانوادگی و موارد دیگر، در بروز اختلال سلوک، دخالت دارند. ممکن است در برخی افراد، میزان اثربخشی هریک از عوامل کمتر یا بیشتر باشد.
آیا اختلال سلوک در کودکان قابل‌درمان است؟
بله. عواملی مختلفی در ایجاد این بیماری دخالت دارند و پزشک با توجه به این عوامل، درمان مشخصی را برای فرد مبتلا در‌نظر خواهد گرفت.
